Henryk
Sienkiewicz Ogniem i mieczem
pierwotny tytuł Wilcze
gniazdo, powieść oparta na studiach walk polsko-kozackich.
Drukiem powieść ukazała się
wpierw na łamach krakowskiego Czasu i warszawskiego
Słowa od 2 maja 1883 r. do 1 lutego 1884 r., osobno
ukazała się w 1884 r.
Fabuła
Pod koniec 1647 r. na
południowo-wschodnich kresach Rzeczypospolitej, tzw. Dzikich Polach, nad rzeką Omelniczek, dopływem
Dniepru.
lUratowanie przez Jana Skrzetuskiego, namiestnika chorągwi
husarskiej, życia Bohdanowi Chmielnickiemu;l
Początek stycznia 1648 r.
lPoznanie Heleny Kurczewiczównej, oświadczyny (panna wbrew swojej
woli zaręczona została z pułkownikiem kozackim Bohunem);l
lSkrzetuski w niewoli
Chmielnickiego (zdrada Krzeczowskiego, klęska w bitwach
pod Żółtymi Wodami i Korsuniem, okrucieństwa, jakich
dopuszcza się czerń na Polakach);l
Tu kluczowa, dla poznania
poglądów historiozoficznych Sienkiewicza, scena rozmowy pomiędzy Chmielnickim a Skrzetuskim.
Chmielnicki prezentuje się tu jako mściciel wszystkich
strasznych krzywd, jakich Polacy dopuścili się na Ukrainie.
Skrzetuski (porte parole autora) nie podważa przedstawionych
faktów, ale odrzuca jego rozumowanie. Racjom uciskanych
przedstawił racje wyższe - wzgląd na dobro kraju, które jego
zdaniem domagało się polubownego załatwienia sporu. Nie ma bowiem takich
racji, które usprawiedliwiałyby zbrojne wystąpienie poddanych
przeciw majestatowi państwa i władzy.
lZemsta Bohuna w Rozłogach
(morduje opiekunkę Heleny i dwu jej synów, zaś dwór
podpalają okoliczni
chłopi kozaccy mszcząc się za ucisk ze strony
Kurcewiczów);l
lUcieczka Onufrego Zagłoby z
Heleną (przebrani w łachmany udają: rycerz - dziada z
lirą, Helena - jego małoletniego, niemego przewodnika),
pościg;l
Po klęsce korsuńskiej książę
Wiśniowiecki nakazuje wszystkim oddziałom stawić się w Łubniach. Umiera król Władysław IV, a
regimentarze, sprawujący tymczasową władzę, domagają się
podjęcia układów (chcą drogą wzajemnych ustępstw i
częściowego zaspokojenia żądań kozackich zażegnać bratobójczą
walkę). Starcie racji politycznych Jeremiego z polityka obozu
sprawującego władzę w kraju, to jedna z głównych osi w akcji
wojennej powieści. Szczególną wymowę ma scena porachunków
dumnego magnata z własna duszą. Kniaź wie, że zapędy
ukraińskiej czerni można powściągnąć tylko ogniem i mieczem, ale nie chce wywoływać
anarchii. Poddaje się pod władzę regimentarzy. Ci jednak, po
nieudanych misjach wojewody Kisiela do Chmielnickiego, również
opowiadają się za wojną.
lWzięcie Baru, Helena pod
opieką Hopryny (rozkochany Kozak pozostawia dziewczynę w jarze nad
Waładynką, nieopodal Raszkowa pod opieką czarownicy i jej sługi Czeremisa);l
Skrzetuski zgodnie z zaleceniami
Wiśniowieckiego zbiera informacje o wojskach Chmielnickiego, ale przede wszystkim rozsiewa
pogłoski o zbliżaniu się księcia, co dezorientuje
czerń
lZagłoba w ręku Bohuna,
pomoc Wołodyjowskiego;l
lPopłoch w zagrożonym
Lwowie;l
Pojedynek Wołodyjowskiego z
Bohunem (odwagą i zręcznością mały rycerz zdobywa
sobie przyjaciela w Charłampie, równie jak i on
zakochanym w Anusi Borzobohatej);
lKrólem Polski zostaje obrany Jan Kazimierz.l
Skrzetuski, dołączywszy do
eskorty wojewody Kisiela, podążającego w misji pokojowej do
Chmielnickiego, jest świadkiem uroczystego wręczenia
buntownikowi buławy hetmańskiej i czerwonej chorągwi z
wizerunkiem orła. Chmielnicki nie kryje, że pokój jest tylko
chwilowy.
lOdbicie Heleny, ucieczka
(dzięki sprytowi Rzędziana Wołodyjowski i Zagłoba,
przebrani za atamanów kozackich uwalniają dziewczynę;
od niewoli tatarskiej ratują ich oddziały dowodzone
przez Kuszla i Roztworowskiego);l
lOblężenie Zbaraża
(dopełnienie ślubów przez Podbipiętę i bohaterska
śmierć) i przybycie Skrzetuskiego do króla
stacjonującego w Toporowie z wiadomością o oblężeniu twierdzy;l
lSpotkanie Skrzetuskiego z
Heleną.l
W Epilogu: 1651 r.
zwycięska bitwa pod Beresteczkiem zakończona ucieczka chana.
Bohun obrany na miejsce Chmielnickiego, wodzem kozackim, umiera w
odbudowanych Rozłogach.
Historia w powieści
lKozacy na Ukrainie w XVII w.
znosili duży ucisk pańszczyźniany ze strony polskich magnatów
i możnowładców zwanych
królewiętami kresowymi. W utworze znaleźć
można zaledwie
wzmianki o ich sytuacji, niewoli i marzeniach o
wolności);l
lWolnościowe dążenia
Kozaków, ich walkę wyzwoleńczą, narodowo-społeczną
pod sztandarami Chmielnickiego Sienkiewicz ukazuje jako bunt przeciw prawowitej
władzy i dążenie do rzezi i rozboju;l
lWalkę ukraińsko-polską
traktuje jako wojne bratobójczą między dziećmi jednej
ojczyzny, wojne domową;l
lAutor jako potomek dawnej szlachty staje po stronie
polskich magnatów oraz solidaryzuje się z szlachtą kresową,
która w obronie magnackich latyfundiów usiłowała
ogniem i mieczem gasić słuszny bunt uciskanych mas
ludu;l
lSolidaryzuje się z
królewiątkami ukraińskimi i ich postawę ukazuje
jako patriotyczna walkę w obronie zagrożonego krajul
Obraz wojny kozackiej ukazany w
powieści wynika z: poglądów Sienkiewicza na dzieje XVII
w., świadomie przyjętej idei utworu.
Sienkiewicz pragnął przede
wszystkim:
przywrócić pamięci pokolenia dni
wielkości i chwały jego ojczyzny, zdolnej wydźwignąć się z
otchłani klęsk mocą swego oręża (krótkotrwały tryumf wojsk
koronnych pod Zbarażem i Beresteczkiem
potraktowany jako generalny tryumf słusznej sprawy nad złem),
opisując bunt na Ukrainie daje swoiste
ostrzeżenie przed nieszczęściem, jakie groziło i grozić może ojczyźnie, gdy porachunki
społeczne wezmą górę nad zasadą narodową, nad dobrem
Rzeczypospolitej jako całości.
Jeremi Wiśniowiecki: zwany
Jaremą, książę, jeden z największych magnatów na Ukrainie i
jeden z okrutnych królewiąt, ciemiężyciel i wyzyskiwacz,
uosobienie magnackiej pychy, prywaty, despotyzmu i warcholstwa.
W powieści ukazany jako ideał
rycerza, wodza i polityka: szlachetny, zdolny,
orli umysł śmiały, silny, niezwyciężony,
znakomity wojownik, bohater bez skazy, uwielbiany przez żołnierzy, ojcowski wobec
poddanych, postrach dla
rebeliantów, doświadczony polityk, godny korony (jego
syn, Michał Korybut, obrany władcą), wszystkie jego bitwy
są wygrane. Postać nieomal baśniowa.
Bohdan Chmielnicki: narodowy bohater Ukrainy, w powieści ukazany niezgodnie z prawdą
historyczną w sposób bardzo
negatywny: morderca,
barbarzyńca, egoista, dumny despota, chytry,
podstępny polityk, zdrajca sprzymierzający się z wrogiem
dla osobistych korzyści.
Wątek romansowy
Uczucie Jana Skrzetuskiego i
Heleny Kurcewiczównej ukazane zostało:
w sposób tradycyjny,
prosty
jako romans sensacyjny (miłość z
przeszkodami, zakłócona obecnością i działalnością rywala
oraz urozmaicona licznymi przygodami);
W wątku występują
następujące elementy:
spotkanie dwojga bohaterów, którym od
samego początku pomyślny układ uniemożliwiają działania
rywala, Bohuna,
rozłączenie pary zakochanych wynikające
z obowiązków wobec ojczyzny Skrzetuskiego,
perypetie związane z losem Heleny (jej
ucieczka z Zagłobą z Rozłogów, pobyt w jarze pod opieką
Hopryny, uwolnienie),
szczęśliwe połączenie młodych.
Bohaterowie
Jan Skrzetuski: postać
fikcyjna (źródła historyczne podają tylko, że rycerz o tym
imieniu przeprawił się z oblężonego Zbaraża do króla, a
potem walczył pod Beresteczkiem). Jego losy stanowią o istnieniu związków
przyczynowych w powieści.
Porucznik, namiestnik wojsk księcia
Jeremiego Wiśniowieckiego. Ulubieniec i stronnik księcia,
uznający w nim najwyższy autorytet wojskowy i polityczny. W
służbie księcia tłumi powstanie kozackie oceniając je, jako
bunt zrewoltowanej czerni przeciwko prawowitej władzy
(rozmowa z Chmielnickim);
Ideał rycerza, chrześcijanina,
niezłomny rycerz dla którego służba ojczyźnie, honor i
sława stanowią wartości
cenniejsze nad życie. W ich to imię poświęca życie prywatne,
minimalizując znaczenie
własnych dramatów w obliczu tragedii Rzeczypospolitej;
Dumny, uczciwy, głęboko religijny, w
imię wiary gotowy pogodzić się ze swym losem.
Bohun pułkownik kozacki,
postać fikcyjna. Uwielbiany przez Kozaków (śpiewano o nim pieśni i opowiadano wręcz nieprawdopodobne
historie o wyczynach).
Postać tajemnicza o niejasnej
przeszłości i pochodzeniu, którego tajemnicy pilnie strzeże;
ukochawszy Helenę, która nim gardzi,
czci ją niczym świętą i służy Kurcewiczom oczekując, aż dziewczyna odwzajemni uczucie,
Zły i mściwy, przekonawszy się o
zdradzie opiekunów Heleny, w porywie szalonej złości
wymordowuje ich; gwałtowny i dziki zdolny jest do najokrutniejszej
zbrodni;
Odwagą, walecznością i męstwem budzi
szacunek wrogów;
Do końca życia pozostaje wierny Helenie,
odbudowuje z gruzów Rozłogi i w nich spędza ostatnie lata
życia.
Helena: pochodzi ze
starego rodu Kurcewiczów, osierocona: matka zmarła przy
porodzie, ojciec, książę
Wasyl, należał do stronników księcia Michała
Wiśniowieckiego (ojca Jeremiego), niesłusznie oskarżony o
zdradę salwował się ucieczką. Majątek i kilkuletnią
córeczkę pozostawił pod
opieką brata Konstantyna, po śmierci którego Rozłogami
rządzi demoniczna żona. To ona właśnie zdecydowała się
poświęcić bratanicę, by majątek pozostał w rękach synów.
Rzadko zjawia się na kartach
powieści, ale to wokół niej toczą się najbardziej sensacyjne
wydarzenia.
Osiemnastoletnia dziewczyna jest
nieziemsko piękna, budzi więc zarówno szaloną miłość
Bohuna, którym pogardza, jak i odwzajemniona Skrzetuskiego;
Poważna, dumna i bez skazy staje się
godną narzeczona a później żoną dla polskiego rycerza;
zanotowane.pldoc.pisz.plpdf.pisz.plteen-mushing.xlx.pl