44

Lemur zaprasza

Literatura reagująca na wydarzenia; sztuka na usługach;
utylitaryzm pewnych epok

Oświecenie i pozytywizm to dwie epoki, w których dostrzegamy
ogromny wpływ literatury i sztuki na człowieka. Wartościowa stała się jedynie sztuka
reagująca na wydarzenia - tzw. sztuka na usługach. Przewodnim terminem tych dwóch epok
jest utylitaryzm.

Utylitaryzm, inaczej użyteczność, opiera się na
zasadzie moralnej, która wymaga, aby wszystkie nasze czynności zmierzały do jednego
celu: do rozwoju i udoskonalania, a w rezultacie do uszczęśliwienia najpierw danego
społeczeństwa, a następnie całej ludzkości.

I. Oświecenie w Polsce pojawiło się w chwili, gdy nasz
kraj był zagrożony w swoim politycznym istnieniu i podupadły kulturalnie. Zatem
wszystkie wysiłki naszego społeczeństwa skupiały się wokół ratowania niepodległego
bytu państwowego i narodowej kultury. Naczelnym zadaniem literatury i sztuki było
uczyć, wzruszać i bawić.

1. Pierwsza faza oświecenia i wpływ działalności
reformatorskiej i kulturalnej na jej charakter:

a) Stanisław Leszczyński Głos wolny wolność
ubezpieczający (postuluje m.in. konieczność stworzenia silnej armii, reformy sejmu,
opiekę prawną nad chłopstwem).

b) Stanisław Konarski O skutecznym rad sposobie
(prowadzi walkę z liberum veto, wolną elekcją, samowolą magnaterii).

O poprawie wad wymowy (walka o czystość
polszczyzny), założenie Collegium Nobillium (przeznaczona dla młodzieży szlacheckiej).

c) Józef i Andrzej Załuscy - gromadzą i udostępniają
uczonym księgozbiory, umożliwiając tym samym przyszłe badania naukowe.

2. Druga faza oświecenia za czasów króla Stanisława
Augusta Poniatowskiego - walka o reformy ustrojowe, o odnowę umysłową i kulturalną
społeczeństwa.

a) rola prasy (Monitor, Zabawy Przyjemne i
Pożyteczne w walce z sarmatyzmem, zacofaniem czasów saskich.

b) rola teatru: miał pokazywać wzory zachowania,
kształtować nowego obywatela. Teatr Narodowy pod dyrekcją Wojciecha Bogusławskiego
odegrał wybitną rolę w walce o reformę ustroju Rzeczypospolitej wystawiając na scenie
sztuki o wyraźnie politycznym obliczu (Powrót posła), nawiązujące do aktualnych
wydarzeń w kraju (Cud mniemany czyli Krakowiacy i Górale)

3. Okres Sejmu wielkiego - ogromny wpływ publicystyki na
kształtowanie postaw obywatelskich. Działali członkowie słynnej Kuźnicy
Kołątajowskiej

a) Hugo Kołątaj Anonima listów kilka

b) Stanisław Staszic Przestrogi dla Polski

Propagowali reformy społeczne, polityczne. Szukali
sposobu na uzdrowienie Polski.

4. Literatura tego okresu silnie związana z życiem
narodu, z walką o odnowę polityczną, o postęp społeczny i kulturalny (ośmieszanie
wad społeczeństwa, zabobonu, ciemnoty, konserwatyzmu, kosmopolityzmu; broniła godności
stanów niższych; kryterium wartości człowieka staje się praca; krytyka próżniactwa)

Utwory: liryka patriotyczna Krasickiego Mikołaja
Doświadczyńskiego przypadki, walka z zacofaniem kulturalnym i zwyrodnieniem
społeczeństwa w Monachomachii Krasickiego

5. Literatura propagująca określony typ bohatera
literackiego.

a) pozytywny: wzorowy gospodarz, ojciec rodziny, wzorowy
obywatel zaangażowany w reformy państwa.

b) negatywny: Sarmata, pijak, pieniacz, konserwatysta,
chciwy na majątek, niewykształcony, hulaka, fircyk, modne damy.

Przedstawienie tych postaw w Powrocie posła J. U.
Niemcewicza.

II. Pozytywizm zaczyna się od upadku powstania
styczniowego. Jest to tragedia dla społeczeństwa polskiego. Trwa żałoba narodowa.
Upadek powstania to moment, do którego nawiązują pozytywiści. Silnie działa cenzura
nie pozwalająca pisać o powstaniu. Klęska spowodowała zmianę sposobu patrzenia na
walkę narodowowyzwoleńczą. Romantycznego entuzjastę zastąpił rozsądny, trzeźwy,
rozważny człowiek, który podejmuje się zadań możliwych. Poetę zastępuje uczony,
który chce przekazać określone treści. Pisanie jest taką samą pracą jak każda
inna. Powstaje literatura tendencyjna, utwory były przemyślane. Literatura miała za
zadanie propagować hasła pozytywistyczne: scjentyzm, pracę organiczną, pracę u
podstaw, emancypację kobiet, równouprawnienie Żydów. Każdy miał być użyteczny,
czyli poeta miał przyczyniać się dla dobra społeczeństwa pisząc utwory tendencyjne,
ponieważ bez tendencji nie ma dobrego dzieła sztuki.

1. Hasła pozytywistyczne w nowelistyce Elizy Orzeszkowej
(A...B...C..., Tadeusz, Dobra pani) i Marii Konopnickiej
(Miłosierdzie Gminy, Mendel Gdański)

Bohaterami byBŹ dzieci, kobiety, które dzi

Bohaterami były dzieci, kobiety, które dzięki pracy
odnajdywały cel w życiu, Żydzi nie akceptowani przez społeczeństwo polskie, los ludzi
najbiedniejszej klasy społecznej. Opisy, postaci tendencyjne miały wzbudzać
współczucie czytelnika.

2. Powieści okresu pozytywizmu:

a) Nad Niemnem powieścią wzorcową. Orzeszkowa
stała się autorytetem społecznym. Pełna realizacja haseł pozytywistycznych przez
bohaterów tej powieści.

b) Lalka Bolesława Prusa powieścią o
społeczeństwie polskim w XIX w. Krytyczna ocena społeczności. Obraz społecznego
rozkładu.

c) Potop Henryka Sienkiewicza - powieścią
historyczną okresu pozytywizmu. Powieść, która powstała ku pokrzepieniu serc
Polaków.

3. Programowe wiersze Adama Asnyka Daremne żale,
próżny trud..., Do młodych; poezja Marii Konopnickiej, która koncentrowała
się na krzywdzie ludzkiej, interesowała się problemami społecznymi, politycznymi i
narodowymi: Wolny najmita, Na fujarce, O Wrześni.

Przykłady tych dwóch epok pokazują, że niemożliwe
jest wyzwolenie literatury od powinności. Jest to literatura na usługach społecznych,
staje się uzależniona od spraw życiowych. Tylko taka literatura jest wartościowa.

Artysta powinien przed wykonaniem swego dzieła
powziąć cel jakiś społeczny. Utwór jego powinien mieć tendencje, bez tendencji nie
ma dobrego dzieła sztuki, są tylko mniej lub więcej pięknie wyrobione fatałaszki.

Oblicza sarmatyzmu (Potocki - pozytywny, Pasek -
negatywny)

Wacław Potocki należy do nurtu sarmackiego XVII w. W
swoich utworach porusza problemy polityczne i społeczne Polski, krytykuje pewne ówczesne
zachowania.

O tym szlachta, panowie, o tym myślą księża,

choć się co rok w granicach swych ojczyzna zwęża

choć na b___g umierają żołnierze niepłatne,

choć na oczy widzą jej peryjod ostatni... - Zbytki
polskie

W Zbytkach polskich i Czuj! Stary pies szczeka
Potocki z gorzką ironią mówi o przepychu, w jakim żyje szlachta, podczas gdy ojczyzna
potrzebuje pomocy. Nikt nie przestrzega praw, nie szanuje konstytucji, występki możnych
uchodzą płazem. Potocki ostrzega, że państwo schyla się ku upadkowi. Apeluje do
szlachty, do Polaków by się opamiętali i naprawili błędy:

Porwij się biały orle!

Radź o sobie Lachu!

W Wojnie chocimskiej autor sięgnął do 1621 r. by
ukazać bohaterską obronę Chocimia i ofiarność patriotyczną polskich żołnierzy.
Utwór ten powstał w obliczu nowego zagrożenia tureckiego. Potocki uważał, że
potrzebne jest dzieło mówiące o dawnych sukcesach i potędze. Przedstawione przykłady
męstwa i ofiarnej służby ojczyźnie, honoru rycerskiego miały stanowić wzór i
zachętę dla Polaków.

W wierszu Pospolite ruszenie czy Ogród
fraszek (zbiór 1800 utworów) piętnuje wady ustroju politycznego Polski, a więc
anarchię, bezprawie, złotą wolność, prywatę, brak obrony granic, słabość
pospolitego ruszenia, zanik ducha rycerskiego. Szlachta głucha jest na słowa dobosza,
który chce ją zmusić ,do podjęcia walki.

Utwory Potockiego dotyczą niedomagań Rzeczypospolitej;
wiele w nich krytyki, bolesnej zadumy i pesymizmu.

Wacława Potockiego z pewnością można uważać za
gorliwego patriotę, który martwił się losami kraju.

Drugim przedstawicielem sarmatyzmu polskiego jest Jan
Chryzostom Pasek. Dzięki jego Pamiętnikom możemy poznać ludzi i obyczajowość
tamtych czasów. Pamiętniki można podzielić na dwie części: na przygody wojenne
oraz na opis życia i obyczajów szlacheckich. Już w pierwszej części jest ukazany
negatywny stosunek Polaków żołnierzy do walki o dobro kraju. Szlachcic walczy dzielnie,
ale zapału do walki dostarcza mu ambicja osobista i chęć zdobycia łupów. Sam Pasek
nie kryje się z tym , że przyczyną udziału w wyprawie do Danii była tylko ciekawość
i żądza przygód. W opisach ważnych wydarzeń historycznych autor skupia uwagę na
własnych przygodach, wyolbrzymiając niekiedy swą rolę świadka i uczestnika tych
wydarzeń. Pisze o sobie by zwrócić na siebie uwagę. Paska cechuje zaściankowy
patriotyzm. Polskę poczytywał jako naród wybrany. Na inne narody patrzył z
góry. Był raczej szkodliwy dla ojczyzny niż pożyteczny. Był lekkomyślny i
nieodpowiedzialny.

Druga część utworu zawiera szeroki obraz pokojowego
życia ziemiańskiego i obyczajów szlacheckich. Autor myśli kategoriami przeciętnego
szlachcica, toteż ucisk i niedolę chłopa uważał za naturalny stan rzeczy. Czasami
był nawet okrutny i nieludzki dla podwładnych. Uważał, że tylko szlachta jest godną
przedstawicielką narodu. Życie szlachty nacechowane było troską o dobrobyt i korzyści
materialne. Same zaloty do Anny Łęckiej przypominały układy handlowe a nie wyznania
miłosne.

Religijność ówczesnej szlachty też nie jest ukazana w
dobrym świetle. Szlachta przestrzegała posty i składała jałmużny, które nie
zmieniały jej życia, i których nie brała sobie do serca. Dalej uważała, że jest
górą. Pasek nie bał się opisać mszę świętą, do której służył mając ręce
zbroczone krwią wrogów. Pasek nie zdawał sobie sprawy, iż cechy szlachty, o których
on mówił są złe, i że nie godzi się tak postępować. Był dumny i pewny siebie;
uważał się za prawdziwego patriotę i wzorcowego obywatela. Jednakże w rzeczywistości
było inaczej. On i cała szlachta była egoistyczna, cechował ją materializm,
zabobonność i krótkowzroczność.