Lemur zaprasza
Lament Świętokrzyski - arcydzieło liryki średniowiecznej (charakterystyczne motywy, humanizacja postaci Chrystusa i Marii, obraz uczuć ludzkich, postawa podmiotu lirycznego, lamentacyjny charakter wypowiedzi.) Motyw cierpienia w literaturze średniowiecznej. Lament Świętokrzyski - arcydzieło liryki średniowiecznej Utwór ten, zaliczany jest do arcydzieł liryki średniowiecznej, zwany jest również pod nazwą Żale Matki Boskiej pod krzyżem lub Posłuchajcie, bracia miła - od benedyktyńskiego klasztoru Św. Krzyża na Łysej Górze, gdzie był przechowywany. Jest to pierwsza polska wersja pieśni z cyklu Sabat Mater (w XIII w. powstała we Włoszech łacińska pieśń Sabat Mater Dolorosa, stała się ona wzorem dla późniejszych średniowiecznych pieśni ukazujących historię tragedii Matki Boskiej). Zapisał go w latach siedemdziesiątych XV wieku przeor tegoż klasztoru, Andrzej ze Słupi. Jest to anonimowa sekwencja, pochodząca być może z jakiegoś dramatu pasyjnego, nawiązująca do popularnych w średniowieczu tzw. planktów - monologów cierpiącej Marii pod krzyżem. Literacka tradycja maryjnych lamentów sięga starożytności chrześcijańskiej. Lament Świętokrzyski liczy 38 wersów o nieregularnej budowie, przekazujących pełen liryzmu monolog współcierpiącej z ukrzyżowanym Synem Matki, udręczonej do granic ludzkiej wytrzymałości. Charakterystyczne motywy - bolejącej Matki Boskiej płaczącej pod Krzyżem Chrystusa, - Matka Boska zaprezentowana jako zwykły, cierpiący człowiek, utożsamia się z każdą matką, która straciła syna, - w utworze zmniejszony zostaje dystans między człowiekiem a Bogiem, - cierpienie zmienia uczucia i psychiki ludzkie, - bohaterka zwraca się do ludzi by ją wysłuchali a także do matek, aby błagały Boga o lepszy los dla swoich synów, - pierwszoosobowa wypowiedź - skarga, lament matki płaczącej nad synem, kobiety, która zwraca się do innych matek i opowiada ludziom o swoim bólu. Bolejąca Matka stojąca pod krzyżem katowanego Syna to motyw upowszechniony w sztuce i literaturze europejskiej, zwłaszcza za sprawą głośnej łacińskiej pieśni trzynastowiecznej Sabat Mater Dolorosa...(Stała Matka Boleściwa). Przejmujące parafrazy motywu Sabat Mater... ukazują - poza boleścią Matki - pasję (mękę) Syna. Owe sceny pasyjne, stanowiące zwłaszcza w średniowieczu temat wielu różnogatunkowych dzieł (kazań, pieśni, medytacji, czyli rozmyślań), w późniejszych realizacjach motywu ustępują jakby miejsca scenom cierpienia Matki, przedstawianym w licznych dziełach malarskich i muzycznych. W Lamencie świętokrzyskim zwracają uwagę wyraźne opozycje czasowe (przeszłość i doświadczana dramatyczna teraźniejszość) oraz przestrzenne (sfery: ziemska i ponadziemska, duchowa, sakralna, jednoczone zbawczym drogowskazem krzyża). Współcierpienie z Synem (compassio) Marii czyni z Niej również Współodkupicielkę; natomiast Jej współczucie dla możliwych cierpień innych ziemskich matek pozwala uznać Ją za Mater Misericordiae - Matkę Miłosierdzia pośredniczącą litościwie między ludźmi a Bogiem. Uwidoczniona w pieśni opozycja pionu i poziomu, sfer wertykalnej i horyzontalnej, jest jedną z najbardziej charakterystycznych cech przestrzenno-czasowej struktury wszechświata odzwierciedlanej w sztuce chrześcijańskiej. Humanizacja postaci Chrystusa i Marii W Lamentach Świętokrzyskich na pierwszy plan wysuwają się przeżycia miłującej Matki. Na krzyżu umiera Bóg - Człowiek, pod krzyżem znajdują się obojętni ludzie. Dlatego Matka mówi przekonująco, tak aby wciągnąć ich w uczestnictwo odczuwania i żalu. Tej idei są podporządkowane wszystkie środki stylistyczne, cała organizacja struktury artystycznej. Istotną cechą kultury chrześcijańskiej jest określenie możliwości i powinności osobistego i osobowego kontaktu z Bogiem. A więc pojawia się wspólna płaszczyzna między odbiorcą a Bogiem - człowiekiem. Utwór jest jakby zachętą do medytacji nad śmiercią Chrystusa i doznaniami bolesnymi przeżyć Matki Boskiej. Poza znaną sytuacją nie ma w nim znaków sakralności (np. wołacza do Boga, wątku zmartwychwstania jako pocieszenia Marii). Matka znajduje się nisko, Syn - wysoko, ta niedostępność jest dla niej bolesna; przestrzeń ta jest symboliczna: góra - Bóg, Maria jest zanurzona w sytuację ludzką. Autor sformował swoją bohaterkę konsekwentnie jako matkę człowieczą, która opłakuje jedynego syna, co jest dobrze znane w sztuce sakralnej średniowiecza. Obraz uczuć ludzkich Matka odczuwa osamotnienie i bezsilność wobec śmierci syna. Pragnie zrozumienia i współczucia dla dokonującej się tragedii. Dwojaką tonację uczuć dominującą w utworze, to jest miłości i rozpaczy, podkreśla dwuwersowe zakończenie: Nie mam ani będę mieć jinego Jeno ciebie, Synu, na krzyżu rozbitego. Ogrom miłości i cierpienia podkreślają umiejętnie dobrane epitety o zabarwieniu emocjonalnym, swoista teatralizacja sytuacji lirycznej oraz nierównomierna ilość sylab w wersach. O przeżyciach wewnętrznych Matki mówią: zdradzające tkliwość macierzyńską zdrobnienia (synku, główka, dziatki), pieszczotliwe określenia kontrastują z okrutną sytuacją; synonimiczne nagromadzenie (bije - męczy), powtórzenia, np. epitetów (krwawe - rozkrwawione, miły - drogi) i wołaczy (Synku miły i wybrany, Synku miły, moja nadzieja, miła, synku, synu) - brzmią jak refren skargi, lamentu. Zaobserwować można gradację malejącą; od form rozwiniętych aż po końcową puentę pozbawioną wskaźników uczuciowej ekspresji (wyciszenie psychiczne, uzasadnione kompozycyjnie). Postawa podmiotu lirycznego Utwór ten jest ciekawy i oryginalny pod względem kreacji podmiotu lirycznego, albowiem historię męki Jezusa przekazuje Matka, która jest jednocześnie bohaterką utworu. Bezpośrednio przekazywane przez nią myśli w formie monologu lirycznego są lamentem i żalem u stóp krzyża. Pierwsze dwie czterowersowe strofy są apostroficznym monologiem Matki skierowanym do ludzi i zarazem prośbą o wysłuchanie i użalenie się nad jej losem. Część druga (trzy strofy) jest najbardziej ekspresywna i wzruszająca. Wprowadza w dramat Marii uczestniczącej w cierpieniu syna. Po wyznaniu swych tragicznych przeżyć Matka zwraca się do Jezusa w sposób ciepły, z macierzyńską miłością, używając zdrobnień, powtórzeń, akcentując subiektywizm uczuć (np. Synek miły, moja nadzieja miła, twoja główka). Jest bezsilna, gdyż nie może pomóc dziecku. Lamentacyjny charakter wypowiedzi Lament Świętokrzyski jest utworem melicznym (śpiewnym), który należy do gatunku liryki lamentacyjnej, zawiera wiele archaizmów leksykalnych, np. zamętek - cierpienie, żałość ożalać - opłakiwać żądne maciory - proszące matki Motyw cierpienia w literaturze średniowiecznej. Cierpienie nierozłącznie kojarzy się z żywotami świętych-jest wręcz zasadą w scenariuszu życia świętego. Ale jest to cierpienie z wyboru. Święty Aleksy cierpi głód i nędzę oraz upokorzenia - bo na to się zdecydował. Wszelką ascezę jaką wybrali sobie święci - wybierali sami. Czy zmienia to wymiar samego cierpienia? Czy nadaje mu dodatkowy sens? Święci stawiali sobie różne cele: poświęcali się pracy przy chorych lub oddawali swoje myśli tylko Bogu. Tym niemniej zauważyć warto, że właśnie tu, na gruncie chrześcijaństwa rodzi się szacunek dla cierpienia, które ma być wartością - uszlachetniającą i przynoszącą w przyszłości zbawienie. Cierpienia i męki, które znosili w imię wiary są opisane w hagiografii dość dokładnie. Przykładem może być Pieśń o św. Dorocie męczennicy, pięknej i wysoko urodzonej królewnie, która umiłowała Chrystusa i rozdała swój majątek. Gdy król (lub może rządca prowincji) Fabrycjusz błagał ją o rękę i odrzucenie chrześcijaństwa odmówiła, skazując się tym samym na straszne cierpienia: biczowano ją i torturowano, szarpano hakami, palono ogniem i głodzono - nic jednak nie zachwiało jej nieugiętej wiary. Wreszcie skazano ją na śmierć. Cierpienie Matki Boskiej na widok męki syna jest nie tylko święte, jest też uniwersalnym obrazem matki rozpaczającej nad tragedią swojego dziecka. Szczególnie człowieczy ból, nie boski, lecz ziemski wyraża Lament świętokrzyski - jeden z zabytków naszej literatury. Tam Maryja zwraca się do ziemskich słuchaczy, opiewając swój matczyny ból. Dorota - symbol dziewicy broniącej wiary odniosła zwycięstwo moralne, jej cierpienie ma sens. Ale nie tylko w hagiografii rozwijano wątek cierpienia - średniowiecze eksploatowało dwa jeszcze tematy: opisy cierpienia Chrystusa (z naturalistycznym opisem tortur cielesnych) oraz współcierpień Marii - oba wątki są tematem średniowiecznej prozy pasyjnej. Rozmyślania dominikańskie ze szczególną dokładnością i emocjonalnością, wręcz smakowaniem okrucieństwa, opisują cierpienie Chrystusa męczonego w nieludzki sposób, i towarzyszącej mu Marii. Cierpienie Chrystusa, cierpienie Matki Bożej i cierpienie świętych to tematy, które znajdziemy w literaturze średniowiecznej. Jest to cierpienie uświęcone, posiadające sens poświęcenia się Bogu lub innym ludziom. Dokładny opis ma spotęgować szacunek odbiorców do bohaterów opowieści, wzruszyć i umacniać wiarę. |