10 (41)

Poeta
i poezja w utworach romantycznych.

W
okresie, gdy tworzył Walter Scott, Byron, Sheeley, Mickiewicz,
Słowacki najpełniejszym wyrazem osobowości staje się artysta.
W romantyzmie jest poeta nie tylko nauczycielem i wychowawcą
(jak to miało miejsce w oświeceniu), ale jest "wzorem i
szczytem", człowiekiem doskonałym. A dzieje się tak,
gdyż poeta jako geniusz ucieleśnia dwie najważniejsze
wartości swej epoki: indywidualizm i wolność. I będąc
jednostką nieprzeciętną, gotową walczyć o swe prawa nawet z
Bogiem, bierze na swe barki zadania pozaartystyczne, staje się
przewodnikiem, odkrywcą przyszłych losów narodu i ludzkości.
Krótko mówiąc: poeta zostaje wieszczem.

Poetę-wieszcza
spotykamy już w "Konradzie Wallenrodzie". Mickiewicz
rolę ludowego pieśniarza powierzył Wajdelocie. To Halban
prowadzi Alfa-Waltera nad brzeg Niemna i zaszczepia w nim
umiłowanie Litwy i rozbudza nienawiść do Krzyżaków - to on
przez swą opowieść skłania Konrada do wypełnienia misji,
której się podjął; to on odtrąca kielich z trucizną, by
żyć i opowiadać o czynie Wallenroda. Tak wykreowany
Mickiewiczowski poeta ma rozbudzać patriotyzm, inspirować czyn
narodowy i zachowywać w pamięci narodu dzieło Konrada. O roli
tworzonej przez Halbana poezji mówi Mickiewicz w "Pieśni
Wajdeloty". Nazywa poezję "skarbnicą" historii,
bo dawne wieki łączy z "młodymi laty", stoi na
straży "narodowego pamiątek kościoła", jest
wreszcie nieśmiertelna. Najpełniejszą kreacją romantycznego
poety jest Konrad w "Improwizacji". Jako improwizator
znajduje się bohater w sytuacji natchnionego-poety, przez
którego przemawia Bóg. I to właśnie improwizacja ma być
dowodem twórczej samowystarczalności Konrada, sięgającego po
"rząd dusz". Poeta-bohater, który, jako
"najwyższy z czujących" w imieniu cierpiącego narodu
podejmuje rozprawę z Bogiem, wierząc w moc swojego uczucia.

"Nie-Boską
komedię" można śmiało uznać za ogromną polemikę z
taką wizją poety, za głos sprzeciwu w przypisywaniu poecie
atrybutów niemalże boskich. Poezja, a raczej samo bycie poetą,
nabiera u Krasińskiego wymiarów wręcz katastroficznych.
Wydawać się może, iż poetą w "Nie-Boskiej" jest
jedynie hrabia Henryk, żyjący w świecie iluzji i marzeń,
hrabia poszukujący wciąż nowych wrażeń, nowych źródeł
inspiracji. Złudzenia uznaje za rzeczywistość i w ich imię
szuka swego miejsca na ziemi - romantycznej kochanki sławy. U
Krasińskiego poeta zostaje pozostawiony wobec dwu sił, które
toczą bój o jego duszę. Anioł mówi mu o ideałach i
miłości. Dziewica - symbol idealnej poezji a zarazem zły
duch-kusi pięknem i sławą. Hrabia Henryk posłuchał Dziewicy
i... zniszczył wartości autentyczne: szczęście rodzinne,
miłość najbliższej osoby. Hrabia usiłując ułożyć swe
życie zgodnie z literackimi koncepcjami, utracił rozeznanie,
gdzie kończy się literatura a zaczyna zwyczajne życie - stał
się postacią tragiczną. Poezja hrabiego Henryka, stanowiąc
zagrożenie dla jego zasad moralnych i będąca źródłem
nieszczęścia jednostki, jest poezją nieszczerą. Poetami u
Krasińskiego są również jego żona i jego syn. Ich poezja
jest darem bożym - darem ofiarowanym Marii za miłość do
męża i Orciowi za dziecięcą niewinność. Podstawą tworzonej
przez tę dwójkę "prawdziwej poezji" są autentyczne
wartości, takie jak dobro, piękno, miłość bliźniego. Bycie
jednak poetą i w tym wypadku nie daje szczęścia, a wyzwala
szczęście. To cierpienie potęguje tylko poczucie osamotnienia
i niezrozumienia. Poezja ma wyrazić tę całą skalę uczuć
ludzkich. Literatura romantyczna daje wyraz dążeniu do
mistrzostwa formy. Poeta-geniusz musi być mistrzem słowa -
wykazać absolutną biegłość w zakresie języka, stylu,
kompozycji. I właśnie owo pragnienie poetyckiej wirtuozerii
wypowie Słowacki w "Beniowskim":

"Chodzi
mi o to, aby język giętki

Powiedział
wszystko, co pomyśli głowa..."

Już
nawet nie normy ale samo tworzywo nie może krępować artysty,
którego celem jest pełna swoboda i ekspresja:

"Strofa
powinna być taktem, nie wędzidłem."

"Beniowski"
jest nieomal encyklopedią wiadomości o romantycznej
literaturze, znaleźć można w nim i krytykę prowincjonalizmu i
krytykę monotematyczności ("...precz mowo smętna co
myślom własne odejmujesz twarze"), od których to
literatura tworzona przez współczesnych Słowackiemu nie
zdołała się uwolnić. Ale też przyklaskuje twórca "Ojca
zadżumionych" Krasińskiemu i jego pomysłowi podzielenia
poezji na prawdziwą i nieszczerą. Stąd też jest
"Beniowski" wyrazem podziwu dla "prawdziwej
poezji", a lekceważenia dla naśladownictwa.

Jeżeli
chodzi zaś o wizerunek poety w "Beniowskim"... siebie
samego Słowacki kreuje na poetę - władcę języka, poetę ,
który chce i umie nadać myślom "rym królewski" Jana
z Czarnolasu. Ze Słowackim kojarzy się zwykle kilka poematów,
stanowiących rodzaj albumu autobiograficznego. Do tych
"albumów" należy przede wszystkim "Testament
mój", elegia, w której Słowacki ukazuje, iż jako poeta
jest w stanie stworzyć własny mit. Poeta w tym utworze staje
się zarazem wieszczem i prorokiem, który potrafi przewidzieć
własną śmierć i który wie, że nie pozostawia dziedziców
dla swojej "lutry". Poezja traktowana jest jak siła,
będąca w stanie odrodzić duchowo naród, ożywić na nowo
umiłowanie wielkich idei. Druga miniatura - "Hymn" -
ukazuje poetę wygnańca, skazanego na beznadziejną tułaczkę,
poetę nostalgika i pesymistę, rozumianego jedynie przez Boga.
Na niezrozumienie i niedocenienie przez współczesnych żalić
się będzie też poeta w "Grobie Agamemnona":

"Tak
więc-to los mój na grobowcach siadać(. . . )

Nieme
mieć harfy i słuchaczy głuchych

Albo
umarłych..."

Jest
wreszcie wśród liryków Słowackiego przejmujący obraz grobu
poety:

"Z
grobowca mego zasną lilie,

Grób
jako biała czara prześliczna -

Światło
po nocy spod wieka bije

I
dzwoni cicho dusza muzyczna."

takim
wizerunkiem kończą się wizje poety, naszkicowane jego własną
ręką a proroczo wręcz ujmujące jego przyszłość -
"...za grobem zwycięstwo.".

Według
romantyków poezja powinna imponować swą różnorodnością,
głębią myśli, żarem uczucia, doskonałością artystyczną.
To w poezji utrwalali oni swoje przelotne uczucia, wywołane
przez obcowanie z przyrodą, ludźmi. Mistrzostwo i artyzm
tworzonej przez siebie poezji poświęcali służbie społecznej,
dla dobra zniewolonego narodu.