66 (4)

Człowiek sam musi
określić, co w życiu jest najważniejsze. Świat jakich
wartości - ważnych dla ciebie - odnajdujesz w utworach
literackich ?

Literatura od swych zaczątków
stała się źródłem ideałów, postaw i wzorców osobowych. W
utworach powstałych po utracie przez Polskę niepodległości
można odnaleźć wiele wartości, które należy cenić, gdyż
prezentują idee godne naśladownictwa. Zarówno w twórczości
romantycznej , pozytywistycznej, jak i młodopolskiej znajdujemy
wzorce postępowania. Dla młodego pokolenia częstsze obcowanie z taką literaturą
byłoby szansą na stworzenie lepszego systemu wartości.
Romantyzm w literaturze obfitował w godne naśladowania postawy
i idee. Jeż George Byron w swej powieści poetyckiej "
Giaur " ukazuje tytułowego bohatera jako postać kierująca
się w swym życiu sercem oraz emocjami. Jako indywidualista chce
zemścić się na sprawcy śmierci swej ukochanej Leili. Mimo
tego, że postępuje źle, to w imię zasady: " cel
uświęca środki " zostaje zrehabilitowany. Byronizm
zaowocował także nawiązaniami
w literaturze polskiego romantyzmu. Stało się tak w przypadku
" Konrada Wallenroda " Adama Mickiewicza. Powstała tym
samym nowa postawa wallenrodyzm. Idea, która wymaga użycia
nieetycznych metod dla osiągnięcia zamierzonego celu. "
Macie bowiem, że są dwa
sposoby walki... Trzeba być lisem i lwem" - to motto
utworu, zaczerpnięte z "Księcia " Machiavellego.
Postępowanie Wallenroda było z punktu widzenia
średniowiecznego rycerstwa amoralne. Konrad jednak to bohater
tragiczny - musi wybrać między ojczyzną, a rodziną,
zwycięstwem a honorem. Jest też postacią niezwykłą, owianą
tajemnicą i grozą. Tytułowy bohater tej powieści poetyckiej
kieruje się jednak miłością do ojczyzny jako wartością
nadrzędną i przede wszystkim dlatego jest postacią godną
naśladowania. Dla Pustelnika
- Gustawa z " Dziadów "cz. IV Adama Mickiewicza
najważniejsza zaś była miłość; nieszczęśliwe uczucie,
które popycha go do śmierci samobójczej. Główną przyczyną
tych złych i tragicznych odczuć była nierówność majątkowa,
bowiem kobieta wybrała
bogatego:" Jak Ciebie oślepiło złoto. I honorów
świecąca bańka wewnątrz pusta." Miłość u bohatera to
uczucie, które powoduje obłęd, samotność. Nie ma jednak nic
złego w kierowaniu się nią w życiu jako wartością
nadrzędną; wręcz przeciwnie - człowiek zdolny do tak głębokich uczuć musi być
bardzo wrażliwym i czułym. Gustaw jednak, z nieszczęśliwego
kochanka, przemienia się w gorącego patriotę, człowieka mimo
wszystko wciąż bardzo wartościowego duchowo, w postać ,
która ma poprowadzić swoją kochaną ojczyznę do niepodległości. W ten sposób
rodzi się zupełnie nowy bohater romantyczny- Konrad z III cz.
" Dziadów ".

Pełen świadomości swych
wartości był wybitną jednostką, wyrastającą ponad innych.
Jego wyobcowanie i skłócenie ze światem można zaobserwować w
" Wielkiej Improwizacji ", gdzie na wpół przytomny,
obłąkany, a jednocześnie niezwykły Konrad występuje w swym
wspaniałym monologu przeciwko wszystkim świętością, przeciw
Bogu, wierze i wszystkim wartościom. Zmaga się zatem bohater
nie tylko z samym sobą.
Buntuje się, a jego postawę określa literatura jako bunt
prometejski . podobnie jak mityczny Prometeusz dał ludziom
ogień, stając tym samym przeciw bogom Olimpu, tak Konrad
postanawia wznieść bunt przeciw Bogu w imię ludzkości. Mimo
jednak poczucia ogromnej
wartości i drzemiących w nim możliwości, jest bohater
bezsilny. Nic nie może zrobić dla ludzi, rządzi nim uczucie,
które w świecie realnym okazuje się niewystarczające do
objęcia "rządu dusz ". Postawa prometeizmu przeplata
się w III cz. " Dziadów " z mesjanizmem, który jest tu
reprezentowany przez księdza Piotra. Idea ta mówi o
szczególnej roli Polski w dziejach świata. Właśnie w "
Widzeniu ks. Piotra " padają słowa : " Polska
Chrystusem narodów " , które określają istotę polskiego
mesjanizmu. Ksiądz Piotr to
bohater różniący się od Konrada przede wszystkim w kwestii
wiary. Konrad stawia siebie wyżej niż wszelkie świętości,
niż Boga. Drugi z bohaterów natomiast upokarza się przed
Stwórcą: " Panie ! Czymże ja jestem przed Twoim obliczem
? Prochem i niczem."
Bohater wie, że bez Boga nic nie zdziała , ani w kwestiach
osobistych , ani w sprawie ratowania ojczyzny. Jego godna
pochwały pokora owocuje fantastycznym i profetycznym widzeniem,
które może zawdzięczać jedynie Stwórcy. Ksiądz Piotr
obserwuje obraz niedoli
młodzieży polskiej, gnębionej przez cara. Męka narodu zostaje
ukazana na wzór męki Chrystusa, która ma zakończyć się
zmartwychwstaniem Polski. Jest to zapowiedź przyszłej wolności
ojczyzny. Zdarzali się jednak w literaturze XIX wieku
bohaterowie, których
postępowanie nie może zostać pochwalone, a mimo to postacie te
zapisały się na kartach dzieł piśmiennictwa jako
niepowtarzalne i wybitne. Działo się tak dlatego, że
przechodzili w czasie trwania akcji utworu metamorfozę,
ewolucję. Było tak w przypadku
Jacka Soplicy - bohatera " Pana Tadeusza " Adama
Mickiewicza. Jego młodość to okres zawadiacki i beztroski.
Hulaszczy tryb życia, odmowa Horeszki w sprawie przyszłości
Jacka i ukochanej Ewy doprowadziły do upadku moralnego Soplicy.
Po uzyskaniu opinii zdrajcy
postanawia wyjechać do Rzymu i zostać emisariuszem politycznym
pod przybranym nazwiskiem Księdza Robaka. Z postaci skłóconej
ze światem zmienia się w gorącego patriotę, bohatera
będącego częścią ogromnego przedsięwzięcia. Jego burzliwa
przeszłość zostaje mu
wybaczona, a sam Jacek zrehabilitowany. Podobną dynamikę można
zaobserwować u Kordiana - tytułowej postaci z dramatu Juliana
Słowackiego. W czasie trwania akcji utworu bohater zmienia się
z młodziutkiego i wrażliwego chłopca, który nie potrafi
się odnaleźć w świecie, w
dojrzałego i odważnego bojownika o wolność swego ukochanego
kraju. Mimo wszystko jednak zakorzeniona w młodym wieku słaba
psychika bierze gorę nad nowymi życiowymi ideami Kordiana. Od
tej chwili bohater skazany jest na klęskę jako jednostka osamotniona. Godna uwagi jest
także chęć poznawania życia i praw w nim rządzących ukazana
w utworze. Jeszcze niedojrzały młody człowiek podróżuje po
Europie w poszukiwaniu celu i sensu życia. Cała ta eskapada
jednak doprowadza tylko do utraty złudzeń, okazuje się bowiem,
że zasady moralne, które do tej pory wyznawał, nie istnieją.
Kordian zatem to bohater godny podziwu, gdyż w trakcie akcji
utworu zmienia się w człowieka miłującego ojczyznę i
pragnącego o nią walczyć: " Polska Winkelridem narodów. "- mówi. Kolejnymi postaciami ,
które kierują się w życiu troską o innych, są osoby dramatu
" Nie- boska komedia " Zygmunta Krasickiego.
Najważniejsza w życiu tych ludzi jest walka w obronie swej
klasy społecznej. Hrabia Henryk chociażby to przywódca arystokracji, poeta, który marzy o uznaniu
go za geniusza. Faktycznie jest poetą fałszywym. Ponosi
również klęskę jako mąż i ojciec. Dopełnieniem tragizmu
jego życia jest przegrana arystokracji broniącej się w okopach
Świętej Trójcy. Pojawia się w tym utworze także inny bohater, przywódca obozu
rewolucjonistów - Pankracy. Jego grupa społeczna, mimo chęci
walki w obronie swych praw, nie przedstawia żadnego programu
zawierającego postulaty dotyczące przyszłości, nie ma
żadnych ideałów, prócz chęci zemsty. Hrabia i Pankracy reprezentują dwie skrajne
sprzeczne postawy. Obaj jednak ponoszą klęskę, co doprowadza
ich do tragicznego końca.

W taki sposób prezentują się
bohaterowie romantyczni. Najważniejsza w ich życiu jest sfera
duchowa - miłość do kobiety , ojczyzny, klasy społecznej.
Większość jednak z nich jawi się jako postacie tragiczne.
Kolejna epoka literacka- pozytywizm - wysuwa do analizy
psychologicznej trochę innych bohaterów. Generalizując,
najważniejsz jest dla nich praca. Zerwanie z tradycją romantyczną nie nastąpiło jednak tak szybko.
Stanisław Wokulski i Andrzej Kmicic choćby wciąż jeszcze
posiadają wiele cech romantycznych. Typowe założenia
pozytywistyczne prezentują bohaterowie powieści Elizy
Orzeszkowej " Nad Niemnem ". Dzielą się na tych,
którzy pracują i w ten
sposób wspomagają gospodarkę kraju, oraz tych, którzy żyją
z pracy innych- pasożytów mogących nic pożytecznego dla
ojczyzny uczynić. Do pierwszej kategorii należą Bohaterowicze,
którzy bardzo ciężko pracują. Uprawiają ziemię , hodują
zwierzęta. Ich ciężkie
życie jednak napawa ich radością i zadowoleniem. Zaścianek,
mimo trudności i przeciwności losu, optymistycznie patrzy na
świat, całkowicie spełniając się na polu pracy. Jest ona dla
Bohaterowiczów motorem życia, jego celem i sensem. Podobnie jest w przypadku Benedykta
Karczyńskiego i jego siostry Marty. Oboje od urodzenia niemal
zaznajomili się z pracą, mimo szlacheckiego pochodzenia.
Benadykt dba o swe grunty niczym o własne dziecko, tak też je
traktuje. Marta nie zawsze myślała w tych kategoriach. Bała się ciężkiej pracy,
lecz życie właściwie zmusiło ją do zmiany światopoglądu.
Zajmując się domem brata i jego dziećmi całkowicie się
odnalazła. Drugą grupą bohaterów " Nad Niemnem " -
ludzi żyjących z pracy innych reprezentuje Emilia Karczyńska, żona Benedykta. Dla niej
najważniejsze w życiu są marzenia o światowych rozkoszach,
romantycznych kochankach. Nie pomaga mężowi w prowadzeniu
gospodarstwa, nie wspiera go nawet duchowo. Przez to staje się
bohaterką negatywną, wręcz komiczną. Do ludzi jej pokroju należy, także Teofil
Różyc - morfinista, którego " czyni to jeszcze bardziej
intrygującym i ciekawszym". Mężczyzna trwoni cały
majątek na zabawę i bujne życie towarzyskie. Do najlepszych z
punktu widzenia założeń pozytywistycznych, należą w tym
utworze jednak Justyna Orzelska i Witold Karczyński. Bohaterka
to osoba, którą nudzi życie szlachcianki i denerwuje myśl o
pasożytnictwie na cudzej pracy. Postanawia zatem wyjść za Jana
Bohaterowicza i zacząć pomagać jego całej rodzinie w uprawie roli. Swe ideały i marzenia stawia ponad
zdaniem i opinią reszty rodziny. Chce być po prostu
szczęśliwa, choć wie, że to szczęście pociągnie za sobą
wiele wyrzeczeń. Witold Karczyński natomiast jest powieściowym
przedstawicielem pozytywistycznego postulatu " pracy u podstaw ". Naucza
najniższe warstwy społeczne, opowiada im o nowinkach
agrononicznych. Jest młodym człowiekiem, który rozumie
chłopów, jest nimi zafascynowany i postanawia im pomóc.
Kolejną wielką pozytywistyczną jest " Lalka "
Bolesława Prusa, ukazująca
właściwie trzy typy bohaterów, którzy żyją zgodnie z tym,
co dla nich najlepsze, najważniejsze. I tak główny bohater -
Stanisław Wokulski- człowiek o cechach zarówno romantycznych,
jak i pozytywistycznych, kieruje się w życiu w zasadzie jedynie
ogromnym uczuciem, jakim
darzy Izabelę Łęcką. Człowiekiem interesu bowiem zostaje
też z powodu miłości. Chce być bogaty, gdyż wie, że tylko w
ten sposób może ją zdobyć. Podporządkowanie całej
egzystencji jedynej osobie może doprowadzić do rychłej
tragedii. Tak było i w tym
przypadku. Wokulski próbuje popełnić samobójstwo. Wielka
romantyczna miłość była dla niego motorem wszelkich
działań. Oprócz tego warto wspomnieć o filantropijnej
działalności Stacha. Kierując się ogromną wrażliwością i
litością wspomagał najuboższych,
najbardziej uciskanych i potrzebujących. Innym idealistą,
człowiekiem o wielu cechach romantycznych, jest w " Lalce
" Ignacy Rzecki. Na jego losy złożyła się przeszłość
dużego narodu, który utracił niepodległość. Był
bojownikiem o wolność Polski,
który przedstawiany jest w utworze jako dziwak, marzyciel i
niepoprawny optymista. Bohater to człowiek wyobcowany, samotny,
żyjący jedynie myślą o dawnych czasach, gdy wraz z
przyjacielem, Augustem Katzem, walczyło niepodległość kraju.
Kieruje się w życiu Rzecki
wielkim sercem, dobrocią i marzeniami o wolnej ojczyźnie.
Kolejnym, najmłodszym idealistą jest w powieści Julian
Ochocki. Bohater to naukowiec, dla którego najważniejszy w jego
egzystencji jest postęp cywilizacji, który określa jako:
" Cel wyższy ponad
wszystkie, do jakich kiedykolwiek rwał się duch ludzki."
Ochocki to typowy pozytywistyczny bohater scjentyczny,
wykształcony przez założenia epoki z uwagi na zwiększenie
roli nauki w drugiej połowie XIX wieku w Polsce. Henryk
Sienkiewicz w tym czasie
ukazuje na kartach " Potopu " inny typ bohatera. Jest
nim Andrzej Kmicic, postać podobnie pod względem
psychologicznym do romantycznego Jacka Soplicy. Początkowo
mężczyzna prowadzi typowo hulaszczy tryb życia, co skłania go
do zbratania się nieświadomie
ze zdrajcą narodowym Radziwiłłem. Gdy jednak stoi na skraju
przepaści moralnej w Kmicicu następuje przełom. Od tej pory
będzie dokonywał wielu bohaterskich czynów, wiernie służąc
ojczyźnie. Zacznie szlachetnie starać się odzyskać dobre
imię, zwłaszcza u ukochanej
Oleńki. W końcu dochodzi do rehabilitacji Andrzeja. Król Jan
Kazimierz nadaje mu tytuł starosty, a sprawy serca kończą się
ślubem bohatera. Kmicic odznacza się dynamiką literacką.
Zmienia się wewnętrznie w czasie rozwijania się akcji utwory. Ma to bezpośredni związek z
pozytywistycznym ewolucjonizmem. Wiek XIX w literaturze polskiej
wysunął wielu bohaterów godnych naśladownictwa. Warte uwagi
jednak jest także piśmiennictwo europejskie. W swej powieści
" Ojciec Gariot" Honoriusz Balzac w sposób bardzo przejmujący i tragiczny ukazuje
topos miłości ojcowskiej. Tytułowego bohatera obdarzył los
dwiema córkami - Anastazją i Delfiną. Wydawał mnóstwo
pieniędzy , stając się niemal nędzarzem, by dobrze
wykształcić i wydać za mąż swe ukochane pociechy. Córki jednak szybko o ojcu zapominają. W
tak czułym i wrażliwym człowieku coraz częściej pojawia się
pogląd że: " Pieniądz to życie, pieniądz może wszystko
". W przypływie goryczy, spowodowanej kłótnią córek,
Gariot stwierdza, że nie jest już ojcem. Dopiero tuż przed śmiercią bohater uświadamia
sobie, że Anastazja i Delfina nie kochają go. Nagle zupełnie
zmienia o nich zdanie: " Trzeba umierać, aby się
dowiedzieć, co to dzieci (...). Dajesz im życie, one dają im
śmierć." Dla ojca Gariot najważniejsze w jego tragicznym życiu były córki. To
napawały go radością, to one stały się jedynym celem i
sensem jego smutnej egzystencji. Tak jak romantyzm i pozytywizm
określone typy bohaterów, tak modernizm nie ukształtował
jednolitego obrazu człowieka epoki. Dekadentyzm chociażby ukazuje ludzi bez żadnego
celu życia, ludzi o skrajnie pesymistycznym podejściu do
świata. Nie jest to zapewne postawa godna zainteresowania
społecznego. Do bohaterów wartych naśladowania w Młodej
Polsce należy, ze względu na świat wartości moralnych, tytułowa postać opowiadania
Stefana Żeromskiego " Doktor Piotr ". Ukazana jest tu
jednostka dokonująca trudnego wyboru. Dowiedziawszy się o
nieuczciwości ojca, który okradał robotników, by zdobyć
fundusze dla syna, Piotr postanawia zawszelką cenę zwrócić pieniądze. Zasady moralno
-etyczne są zatem dla niego najważniejsze, stawia je nawet
wyżej niż kontakty z ojcem. Żeromski w swej twórczości
ukazał mnóstwo typów bohaterów. Do najpiękniejszych
wewnętrznie należy Tomasz Judym- doktor z powieści " Ludzie bezdomni ", człowiek, który
podejmuje walkę z otaczającym go złem i niesprawiedliwością
społeczną. Temu celowi poświęca całe swoje życie, całego
siebie. Dlatego szybko traci możliwość zrobienia kariery,
odrzuca miłość Joasi Podborskiej, rezygnuje ze stabilizacji życiowej. Wybiera służbę
szlachetnej idei leczenia ubogich. Udaje mu się ocalić świat
swych wartości i pozostaje wierny sobie. Kolejnym bohaterem
młodopolskim, który określa najważniejszą rzecz swego życia
jest Maciej Baryka - " pierwszy gospodarz we wsi" Lipcu z powieści
Władysława Stanisława Reymonta " Chłopi ". Mimo
tego, że jest osobą wyrachowaną i bezwzględną, odznacza się
pracowitością i ogromną miłością do ziemi oraz gospodarki.
Na jego niekorzyść przemawia jednak fakt, że zafascynowanie erotyczne młodą dziewczyną, Jagną,
przesłania mu cały świat, nawet rodzinę i ukochane grunta.
Dopiero tuż przed śmiercią zmienia się, dojrzewa do ważnych,
rodzinnych decyzji. Literatura doby romantyzmu, pozytywizmu i
Młodej Polski przyniosła postawy wielu bohaterów godnych naśladownictwa,
prezentujących idee i wartości , które winny wpływać na
życie emocjonalne młodych ludzi końca XX wieku. Postaci
reprezentujące polski romantyzm są mi bardzo bliskie,
zwłaszcza Gustaw z IV części " Dziadów ". Bohater kieruje się w życiu ogromną
miłością do kobiety, nieszczęśliwym uczuciem, które popycha
go do samobójstwa. Wierzę, że nadwrażliwość może
doprowadzić człowieka do tragedii. Nie uważam tego za nic
złego. Być dobrym, kochającym i wielkodusznym to wspaniała zaleta, a kochać kogoś ponad wszystko,
znaczy mieć zdolność do czegoś więcej niż jedynie zwykłych
uczuć. Świat wartości romantyków był bardzo bogaty duchowo,
a oni wrażliwi i piękni wewnętrznie, obdarzeni najlepszymi
cechami. Z bohaterów pozytywistycznych cenię najbardziej Justynę Orzelską i
Stanisława Wokulskiego. Bohaterka " Nad Niemnem " jest
mi bardzo bliska z powodu sprzeniewierzenia się całej rodzinie
i związaniu się z ukochanym z niższej warstwy społecznej.
Potrafiła wziąć swe życie i swój świat w swoje ręce. Była to decyzja życiowa, z
którą musieli się uporać wszyscy najbliżsi Orzelskiej.
Cenię ją za to , że zawsze potrafiła być sobą, nie
wstydziła się mówić o swych uczuciach i nie umiał żyć
bezproduktywnie. Wokulski jednak to bohater mi najbliższy. Wiem, co znaczy podporządkować całe
swoje życie jednej osobie. Miłość staje się motorem
wszelkich działań. Każde słowo, każda decyzja, każdy krok
jest efektem ogromu uczucia, jakim zostaje obdarzona ukochana
osoba. Do najlepszych moralnie bohaterów należą postaci wykreowane przez Stefana
Żeromskiego- Doktor Piotr oraz Tomasz Judym, służebnicy idei i
wielkich etycznie wartości. Jak widać, po ponad stu latach,
wzorce literackie romantyzmu, pozytywizmu i modernizmu, by
poszukiwać celu i sensu życia, jego motoru, systemu wartości i idei
przydatnych w życiu pokolenia przełomu wieków. Jest bowiem
mnóstwo wzorów postępowania w utworach XIX wieku i warto
skorzystać z zalet i wad bohaterów literackich, a także uczyć
się na ich błędach.