prawo rzymskie

Metryka zestawu pytań na Serwerze
Studentów PrawaUczelnia: Uniwersytet M.C.S. Filia w
RzeszowiePrzedmiot: Prawo rzymskieCharakter studiów: brak
danychNadesłał: do wiadomości RedakcjiRok: nie
podanyKrótki opis: Szczegółowe omówienie zagadnień.





Nabycie prawa pierwotne i pochodne.
Pierwotne nabycie prawa własności ma miejsce na skutek zawłaszczenia,
znalezienia skarbu, połączenia rzeczy, przetworzenia, nabycia pożytków i
zasiedzenia. Pochodne sposoby nabycia prawa własności to: mancypacja, in iure
cessio i tradycja. Nabycie pierwotne:
a/. zawłaszczenie - to nabycie prawa własności na rzeczy niczyjej (res
nullius), o ile rzecz ta nadawała się do obrotu gospodarczego. Następowało ono
poprzez dotknięcie rzeczy niczyjej z zamiarem jej zatrzymania. Zawłaszczyć
można było rzeczy naturalne (ryba, bursztyn), jak i porzucone rzeczy (np.
nieruchomość). Rzeczą niczyją było także mienie nieprzyjaciela, z którego
państwem Rzym znalazł się w stanie wojny, lecz nie były nią rzeczy porzucone z
konieczności i zgubione.
b/. znalezienie skarbu - za skarb (thesaurus) uważano rzecz ukrytą, której
właściciela nie można było ustalić. Każdy kto znalazł skarb na terenie swojej
nieruchomości, stawał się jego właścicielem, a jeżeli odnalazł go na cudzej
nieruchomości, to tworzyła się współwłasność z właścicielem po połowie.
c/. połączenie rzeczy - miało miejsce na skutek przyłączenia do rzeczy
głównej cudzej rzeczy ubocznej. Zasadą było, że każda rzecz przyłączona
stawała się własnością właściciela rzeczy głównej (superficies solo cedit).
Jeżeli np. na rzece powstała wyspa na skutek nanoszenia ziemi, to stawała się
ona współwłasnością właścicieli gruntów przybrzeżnych w równej części.
Natomiast przyłączenie rzeczy ruchomej do innej rzeczy ruchomej było
rozstrzygnięte zasadami iż jeżeli rzecz przyłączoną nie można było odłączyć od
rzeczy głównej, to prawo własności na rzeczy przyłączonej wygasało. Jeżeli
oddzielenie było możliwe to własność rzeczy ubocznej ulegała jedynie
zawieszeniu i ożywała po oddzieleniu jej od rzeczy głównej. Nabycie prawa
własności nad rzeczą przyłączoną prowadziło najczęściej do konieczności
wypłaty stratnemu właścicielowi odszkodowania. Zasady te nie dotyczyły zlania
płynów, stopienia metali i zmieszania rzeczy sypkich, ich właściciele mieli
współwłasność.
d/. przetworzenie - miało miejsce w skutek nabycia własności na rzeczy
wykonanej z cudzego materiału, wziętego bez upoważnienia właściciela. Według
Sabinianów nowa rzecz była własnością właściciela materiału, natomiast
Prokulianie stali na stanowisku iż należy ona do przetwórcy, który niejako
zawłaszczył rzecz niczyją. Za Justyniana ustalono wreszcie, że nowa rzecz
należy do właściciela materiału o ile da się ją przywrócić do pierwotnego
stanu. Jeśli nie było to możliwe własność przysługiwała przetwórcy. W obu
przypadkach należne było odszkodowanie - dla właściciela materiału za jego
utratę lub dla przetwórcy za usługę.
e/. nabycie pożytków - pożytki powstawały w skutek odłączenia od rzeczy
macierzystej. Należały one z chwilą odłączenia do właściciela rzeczy
macierzystej, posiadacza w dobrej wierze i emfiteuty. Natomiast z chwilą
zebrania stawały się własnością użytkownika cudzej rzeczy macierzystej.
f/. zasiedzenie (usucapio) - było formą nabycia prawa własności wskutek
ciągłego posiadania przez określony czas. Było ono dostępne tylko dla
obywateli rzymskich i należało spełnić warunki: zasiedzenia nie mógł dokonać
dzierżyciel, musiał nieprzerwanie posiadać rzecz (jeśli przerwał, musiał od
nowa je rozpocząć), aby nabyć prawo własności musiał posiadać dwa lata
nieruchomość, a jeden rok rzecz ruchomą. Za Justyniana okresy wydłużono
odpowiednio do dziesięciu i trzech lat. Trzeba było także w chwili podjęcia
zasiedzenia pozostawać w dobrej wierze(być przekonanym o nienaruszaniu
niczyich praw), nie można było zasiedzieć rzeczy kradzionych i nabytych
przemocą(od późnej republiki)
Do nabycia pochodnego zaliczano:
a/. mancypacja - była to czynność stanowiąca początkowo wymianę towaru na
odważony kruszec. Następnie ewoluowała i stała się czynnością pozorną, w
niektórych przypadkach. Aby stać się właścicielem rzeczy mancypowanej należało
uchwycić ją ręką.
b/. in iure cessio - był to pozorny proces, umożliwiający zmianę
właściciela. W procesie tym nabywca twierdził, że jest właścicielem rzeczy, a
sprzedawca milczał lub zgadzał się z nim, nabywano w ten sposób własność
kwirytarną.
c/. tradycja - wywodziła się z ius gentium i stanowiła jedyny sposób handlu
z cudzoziemcami. Wymagano spełnienia trzech zasad: sprzedawca musiał wydać
rzecz nabywcy, strony musiały mieć zgodna wolę co do przeniesienia prawa
własności, wydaniu rzeczy musiała towarzyszyć czynność usprawiedliwiająca
przejście własności.
Zawarcie małżeństwa i wymogi jego ważności.
Zawarcie małżeństwa następowało wskutek obopólnej decyzji o podjęciu
związku monogamicznego. Widoczną oznaką małżeństwa było przejście kobiety do
domu mężczyzny w orszaku ślubnym i odbycie stosunku, jednak za ważniejszy
uznawano pierwszy wymóg, drugi nie był konieczny. Zawarcie małżeństwa nie było
równoznaczne z nabyciem przez męża władzy nad żoną, można ją było uzyskać
poprzez:
a/. confarreatio - akt sakralny, złożenie placka jęczmiennego (panis
farreus)w ofierze Jowiszowi przy udziale 10 świadków i kapłana.
b/. coëmptio - mancypacja córki przy użyciu jednego sesterca, córka
wydostawała się spod władzy ojcowskiej i wchodziła pod władzę męża, jeżeli
była sui iuris - za zgodą opiekuna.
c/. usus - mąż nabywał władzę nad żoną w wyniku faktu zamieszkiwania żony
przez rok w domu męża, wystarczyło, że w ciągu roku żona spędziła trzy noce
poza domem i usus nie miało miejsca.
Aby małżeństwo było ważne, małżonkowie musieli mieć conubium, zdolność do
zawarcia pełnoprawnego małżeństwa rzymskiego. Mieli ją obywatele rzymscy i
dawni Latyni (Latini prisci i Latini veteres). Małżonkowie musieli mieć także
zdolność do zawarcia małżeństwa, czyli: kobieta - 12 lat, mężczyzna - 14 lat.

Zasiedzenie - pojęcie i wymogi.
Zasiedzenie(usucapio) było formą nabycia prawa własności wskutek ciągłego
posiadania przez określony czas. Było ono dostępne tylko dla obywateli
rzymskich i należało spełnić warunki: zasiedzenia nie mógł dokonać
dzierżyciel, musiał nieprzerwanie posiadać rzecz (jeśli przerwał, musiał od
nowa je rozpocząć), aby nabyć prawo własności musiał posiadać dwa lata
nieruchomość, a jeden rok rzecz ruchomą. Za Justyniana okresy wydłużono
odpowiednio do dziesięciu i trzech lat. Trzeba było także w chwili podjęcia
zasiedzenia pozostawać w dobrej wierze(być przekonanym o nienaruszaniu
niczyich praw), nie można było zasiedzieć rzeczy kradzionych i nabytych
przemocą(od późnej republiki)
Podstawy odpowiedzialności dłużnika za niewykonanie zobowiązania
Dłużnik odpowiadał za niewykonanie bądź nienależyte wykonanie kontraktu z
mocy prawa, wierzyciel mógł domagać się odszkodowania pod postacią grzywny za
niewykonane świadczenie. Prawo nakładało na dłużnika obowiązek naprawienia
szkody. Ponosił on odpowiedzialność nie w związku z istnieniem między stronami
zobowiązania, lecz popełnienia deliktu lub quasi-deliktu. Musiały jednak
zostać spełnione następujące przesłanki: wierzyciel musiał ponieść szkodę
majątkową w wyniku działań (lub ich braku) ze strony dłużnika lub doznać
uszczerbku w wyniku deliktu, który popełnił dłużnik, pomiędzy niewykonaniem
(nienależytym wykonaniem) kontraktu a szkodą lub uszczerbkiem wierzyciela
powinien zachodzić związek przyczynowy oraz niewykonanie (nienależyte
wykonanie) kontraktu lub popełniony delikt musiały być zawinionym działaniem
dłużnika, wyjątkiem była odpowiedzialność kontraktowa zobowiązująca dłużnika
do naprawienia szkody majątkowej powstałej nawet w wyniku przypadku.
Delikt kradzieży - pojecie i rodzaje.
Kradzież (furtum) istniała już w prawie XII tablic, a prawo klasyczne
określiło ja jako zagarnięcie cudzej rzeczy w celu osiągnięcia korzyści.
Rozumiano przez nią zarówno przywłaszczenie sobie cudzej rzeczy (furtum rei),
bezprawne używanie cudzej rzeczy (furtum usus) a nawet samowolny zabór własnej
rzeczy pozostającej w cudzym posiadaniu (furtum possessionis). W zależności od
sposobu ujęcia sprawcy kradzieże dzielono na jawne (furtum manifestum), gdy
sprawcę schwytano na gorącym uczynku oraz niejawne, gdy schwytano go w inny
sposób (furtum nec manifestum). Miało to duże znaczenie: pierwszy z nich
płacił grzywnę czterokrotną, drugi natomiast dwukrotną. Oprócz grzywny
dochodzonej przy użyciu actio furti , która prowadziła do infamii sprawcy,
można było żądać odszkodowania używając condictio furtiva, skargi z tytułu
bezpodstawnego wzbogacenia :).
Za kradzież kwalifikowaną uważano rabunek (rapina), czyli kradzież z
użyciem przemocy. Początkowo podciągano ją pod kradzież jawną, lecz w 76 roku
p.n.e. pretor Lukullus stworzył actio vi bonorum raptorum, dającą prawo do
czterokrotnej grzywny w ciągu roku, a potem jednokrotnej. Prawo klasyczne dało
możliwość ubiegania się o odszkodowanie, a poklasyczne połączyło grzywnę i
odszkodowanie dając poszkodowanemu potrójną wartość kary.
Pokrewieństwo kognacyjne.
Pokrewieństwo kognacyjne występowało między gentylami - osobami należącymi
do jednego rodu (gens) i pochodzącymi od wspólnego przodka. Najbardziej
widoczną oznaką przynależności do rodu było imię rodowe (drugie w kolejności).

Zastępstwo bezpośrednie, pośrednie i posłaniec.
Według prawa rzymskiego czynności prawnych można było dokonywać nie tylko
bezpośrednio, lecz także poprzez pośredników. Zastępca bezpośredni, zwany
przedstawicielem dokonywał czynności w imieniu drugiej osoby, z bezpośrednimi
dla niej skutkami. Przedstawiciel nie nabywał prawa własności, kupując rzecz,
nie on był także zobowiązany do zapłaty. Zastępstwo pośrednie powoduje nabycie
praw i obowiązków najpierw dla siebie, a następnie poprzez czynności prawne,
przekazanie ich zastąpionemu. Posłaniec natomiast nie dokonywał czynności ani
dla siebie ani dla zastępowanego, przekazywał jedynie wolę osoby, którą
zastępował. Mógł on przekazywać oświadczenia woli jedynie w czynnościach
nieformalnych. Zastępcami bezpośrednimi byli najczęściej niewolnicy, zarządcy
i osoby alieni iuris, pośrednimi natomiast opiekun i kurator.
Rzeczy podzielne i niepodzielne, znaczenie tego podziału.
Według Rzymian rzecz podzielna to taka rzecz, którą można podzielić bez
utraty swojej wartości i istoty. Niepodzielna, wskutek podziału traciła na
wartości (wartość sumy części nie równała się wartości całości) i istocie.
Podział rzeczy niepodzielnych w celach handlowych był więc nierozsądny (np.
podział niewolnika), nie można było dokonać podziału rzeczy niepodzielnej
będącej współwłasnością kilku osób np. w skutek dziedziczenia.
Przymus psychiczny /metus/ - pojęcie, skutki prawne.
Przymus psychiczny miał miejsce gdy, czynność prawna została zawarta pod
wpływem obawy, wywołanej poważną i bezprawną groźbą. Prawo cywilne, widząc w
takiej czynności zgodność aktu woli z oświadczeniem woli uznawała ją za ważną.
Edykt Hadriana dawał jednak prawo podniesienia exceptio quod metus causa przed
pretorem i uchylenia się od pozwu o wykonanie świadczenia, na które zawarto
czynność. Osoba ta miała też prawo do skorzystania z in integrum restitutio,
żądania o zwrot utraconej rzeczy. Miała też prawo do wystąpienia z penalną
actio quod metus causa na poczwórna wartość poniesionej straty (po roku-
jednokrotność).
Kontrakt pożyczki a kontrakt użyczenia - porównanie.
Użyczyć można rzecz niezużywalną oznaczoną indywidualnie (np. korkociąg do
otwarcia butelki :)), pożyczyć tylko rzecz zużywalną oznaczoną co do gatunku
(np. kilo mąki od sąsiadki), zwrócić trzeba tą samą ilość i jakość.
Pokrewieństwo agnacyjne - pojęcie i znaczenie prawne.
Pokrewieństwo agnacyjne występowało między osobami podległymi tej samej
władzy ojcowskiej (patria potestas). Przy dziedziczeniu beztestamentowym
agnatów obowiązywało prawo cywilne.
Czynności prawne - pojęcie i podział.
Przez czynność prawną rozumieli Rzymianie oświadczenie woli, skierowane na
wywołanie skutków prawnych związanych z oświadczeniem na mocy prawa. Musiało
ono składać się z aktu woli, przekazanego poprzez oświadczenie woli.
Oświadczenie woli mogło być dokonane przy użyciu powszechnych sposobów (ustnie
lub pisemnie), jak tez i domyślnie, poprzez dokonanie innych czynności
(dziedzic, który spłaca długi spadkowe, daje do zrozumienia, że postanowił
przyjąć spadek). Dzieliły się na:
a/. jednostronne i dwustronne. Czynnikiem decydującym było tutaj
oświadczenie woli; napisanie testamentu to czynność jednostronna, umowa
kupna-sprzedaży natomiast - dwustronna.
b/. czynności między żyjącymi i na wypadek śmierci. Te drugie wywoływały
skutki dopiero po śmierci osoby dokonującej czynności.
c/. czynności rozporządzające i zobowiązujące. Rozporządzający swoją
czynnością umniejsza swój majątek, zmniejszając lub znosząc jedno ze swoich
praw własności, zobowiązujący się zwiększa natomiast swoje długi.
d/. czynności odpłatne i nieodpłatne. Czynność odpłatna powoduje otrzymanie
ekwiwalentu (towaru, gotówki), nieodpłatna umniejsza tylko naszą własność
(darowizna).
Służebności gruntowe wiejskie i miejskie.
Służebność jest to ograniczone prawo rzeczowe do korzystania z cudzej
własności. Na właścicielu ciążył obowiązek znoszenia cudzej ingerencji (pati),
powstrzymania się od czynności przysługujących mu z prawa własności (non
facere) lub wyjątkowo utrzymania na swój koszt rzeczy służebnej (facere).
Osoba posługująca się prawem służebności zwana była władnącym. Służebności
gruntowe dzieliły się na wiejskie i miejskie; i tak wiejskie to: prawo
przechodu przez cudzy grunt(iter), przepędzenia bydła(actus), przejazdu(via),
prawo przeprowadzenia dopływu wody przez grunt sąsiada(aquae ductus) i
czerpanie wody z cudzego źródła(aquae haustus). Miejskie natomiast to: oparcie
budynku na ścianie sąsiada(servitus oneris ferendi), prawo okapu(servitus
stillicidii), ograniczenie co do wysokości sąsiedniego budynku(servitus altius
non tollendi), prawo wysunięcia części budynku nad nieruchomością
sąsiada(servitus protegendi) i prawo otwarcia okna nad gruntem
sąsiada(servitus luminum). Służebność powstawała na skutek decyzji właściciela
i przy udziale osoby zainteresowanej. Służyły do tego in iure cessio, ale
grunty wiejskie można było mancypować. Równie dobrze służebność mogła powstać
poprzez zastrzeżenie właściciela, który np. sprzedawał nieruchomość. Mogła ona
także powstać na mocy wyroku sądowego.
Kontrakt przechowania, treść, szczególne rodzaje przechowania.
Przechowanie czyli depozyt (depositum) miało miejsce gdy składający oddawał
rzecz ruchomą w bezpłatne przechowanie, a przechowawca miał ją zwrócić na
każde żądanie składającego. Przechowawca miał prawną pozycję dzierżyciela,
odpowiadał tylko za dolus i culpa lata, natomiast składający także culpa levis
in abstracto. Przechowawca miał prawo żądać zwrotu kosztów jakie poniósł w
związku z przechowaniem, jak i odszkodowania za szkody wynikłe z faktu
przechowania np. rzeczy niebezpiecznej; miał też prawo retencji. Przechowawca
nie miał prawa do użytkowania rzeczy, jeśli to robił popełniał "kradzież
używania" (furtum usus). Istniały także: depozyt konieczny - składający był
zmuszony okolicznościami do złożenia rzeczy w przechowanie, mógł żądać od
nieuczciwego przechowawcy dwukrotności wartości rzeczy, depozyt sekwestrowy -
strony sporu sądowego oddawały rzecz osobie trzeciej (sekwestrowi) i on
zwracał ją zwycięzcy procesu, depozyt nieprawidłowy - składano rzeczy
oznaczone co do gatunku, przechowawca nabywał wtedy ich własność, oddawał ten
sam rodzaj i ilość. Stosowano go w rozrachunkach banków z klientami.
Pozorność /symulacja/ czynności prawnej.
Czynność pozorna czyli symulacja ma miejsce gdy przed jej dokonaniem strony
czynności umówią się, że oświadczenie woli nie wywoła skutków prawnych. Przy
czynnościach formalnych (mancypacja, in iure cessio) czynność pozorna nie
stała na przeszkodzie powstaniu skutków prawnych. Przy czynnościach
nieformalnych (umowa kupna-sprzedaży) skutki nie powstawały. Symulacja mogła
także wywołać inne niż właściwe tej czynności skutki. Czynność dyssymulowana
(ukryta) często ukrywana była inną czynnością. Czynność pozorna była wtedy
ważna, o ile spełniono wszystkie wymogi dla jej ważności. W ten sposób omijano
zakaz darowizn między małżonkami.
Zapis, legat, fideikomis - wyjaśnij pojęcia.
Zapis testamentowy była to czynność spadkodawcy nakazująca spadkobiercy do
przysporzenia pewnej osobie przedmiotów majątkowych z masy spadkowej. Od
ustanowienia spadkobiercy różnił się tym iż osoba która otrzymała zapis nie
otrzymywała razem z nim procentowej wartości długów zmarłego. Zapisy dzieliły
się na legaty i fideikomisy. Legaty, pojęcie prawa cywilnego dzieliły się
następująco:
a/. legat windykacyjny (legatum per vindicationem). Zapisobierca legatu
windykacyjnego stawał się właścicielem kwirytarnym z chwilą objęcia spadku
przez spadkobiercę. Przysługiwała mu więc skarga windykacyjna (rei vindicatio)
należąca do skarg osobowych (actiones in personam), skuteczna erga omnes.
b/. legat damnacyjny (legatum per damnationem). Zapisobierca miał ze
spadkobiercą stosunek obligacyjny. Mógł użyć skargi actio ex testamento,
należącej do skarg osobowych (actiones in personam) wobec spadkobiercy.
Z czasem wprowadzono przepisy stanowiące, iż po wypłacie wszystkich legatów
spadkobiercy musi pozostać 1/4 spadku(kwarta falcydyjska). Jeżeli legaty były
wyższe, umniejszano je proporcjonalnie.
Od legatów różnił się fideikomis. Był on prośbą spadkodawcy o wydanie
pewnej rzeczy wskazanej osobie. Od czasów Augusta miał on ochronę prawną w
cognito extra ordinem. Roszczenie o wydanie fideikomisu było skuteczne tylko
wobec spadkobiercy. W przypadku fideikomisu uniwersalnego ( cały majątek)
spadkobierca miał prawo do zatrzymania 1/4 jego wartości. W czasach Justyniana
I legaty i fideikomisy zostały zrównane.
Połączenie jako sposób nabycia własności.
Miało miejsce na skutek przyłączenia do rzeczy głównej cudzej rzeczy
ubocznej. Zasadą było, że każda rzecz przyłączona stawała się własnością
właściciela rzeczy głównej(superficies solo cedit). Jeżeli np. na rzece
powstała wyspa na skutek nanoszenia ziemi, to stawała się ona współwłasnością
właścicieli gruntów przybrzeżnych w równej części. Natomiast przyłączenie
rzeczy ruchomej do innej rzeczy ruchomej było rozstrzygnięte zasadami iż
jeżeli rzecz przyłączoną nie można było odłączyć od rzeczy głównej, to prawo
własności na rzeczy przyłączonej wygasało. Jeżeli oddzielenie było możliwe to
własność rzeczy ubocznej ulegała jedynie zawieszeniu i ożywała po oddzieleniu
jej od rzeczy głównej. Nabycie prawa własności nad rzeczą przyłączoną
prowadziło najczęściej do konieczności wypłaty stratnemu właścicielowi
odszkodowania. Zasady te nie dotyczyły zlania płynów, stopienia metali i
zmieszania rzeczy sypkich, ich właściciele mieli współwłasność
Zobowiązania z przedmiotów oznaczonych co do gatunku.
Zobowiązanie z przedmiotów oznaczonych gatunkowo nigdy nie wygasało, w
odróżnieniu do zobowiązania specyficznego. W tym drugim rzeczy zniszczonej nie
sposób oddać, lecz w myśl zasady genus perire non censetur ("uważa się, że
gatunek nie ginie") zawsze należało zwrócić tą samą ilość i jakość rzeczy
oznaczonych gatunkowo.
Kontrakty bezimienne - pojęcie i rozwój historyczny.
Od okresu klasycznego istniejące kontrakty okazały się niewystarczające w
stosunku do nowych operacji bezgotówkowych, które rozwinęły się w związku z
dewaluacją pieniądza. Nie posiadały one własnych nazw, a chronione były dzięki
prawu pretorskiemu. Wykonanie zobowiązania przez jedna stronę dawało możność
żądania świadczenia od drugiej strony. Świadczenia te polegały na dare lub
facere. Istniały następujące rodzaje: a/. do ut des ("daję, ażebyś dał") -
powodowało zamianę rzeczami między stronami. b/ do ut facias ("daję, ażebyś
uczynił") - przeniesienie własności rzeczy w zamian za świadczenie drugiej
strony. c/. facio ut des ("czynię, ażebyś dał") - dokonanie świadczenia w
zamian za przeniesienie własności. d/. facio ut facias ("czynię, ażebyś
uczynił") - zamiana świadczeń między stronami. Do kontraktów bezimiennych
należał także kontrakt estymatoryjny /patrz pyt. 32/ i ugoda. Zasadą tych
kontraktów było iż zwrot rzeczy bądź świadczenia powodował uchylenie się od
zobowiązania. Do dochodzenia swoich praw strony miały actio praescriptis
verbis.
Prawnicy okresu iuris prudentia i świeckiej /okres klas/.
W okresie prawa klasycznego począwszy od Augusta przyznano wybitnym
prawnikom prawo do udzielania odpowiedzi na reskrypty skierowane do cesarza,
które Hadrian podniósł do rangi ustawy. Istniała także rada cesarska tworząca
projekty ustaw cesarskich. Prawnicy swoje prace zbierali w dzieła oraz
tworzyli sentencje. Do połowy II wieku n.e. prawnicy skupiali się w dwóch
szkołach: Prokulianów i Sabinianów. Szkoły te zajmowały się głównie nauczaniem
prawników. Szkołę Prokulianów założył Antistius Labeo, pretor za Augusta.
Stworzył on ponad 400 ksiąg. Jego następcą był Proculus. Inni znani prawnicy
tej szkoły to Neratius Priscus i Iuventius Celsus, członkowie rady cesarskiej
Hadriana. Szkołę Sabinianów stworzył Ateius Capito, konserwatysta popierający
kult cesarza. Jego następca to Massurius Sabinus, twórca komentarzy do prawa
cywilnego. Do szkoły tej należał także Cassuis Longinus, Salvius Iulianus oraz
Gaius, twórca podręcznika do prawa cywilnego o nazwie Institutionum iuris
civilis commentarii quattuor (Instytucji prawa cywilnego cztery księgi). W
późniejszym okresie zatarły się różnice dzielące szkoły, a głównymi prawnikami
stali się trzej prawnicy - prefekci pretorianów. Byli to: Papinian, Paulus,
twórca komentarzy do prawa cywilnego i pretorskiego oraz Ulpian. Po nich
zasłynął jeszcze Modestyn.
Exceptia procesowa - pojęcie i rodzaje.
Exceptio czyli zarzut procesowy była to klauzula stworzona w interesie
pozwanego. Używał on jej, aby sędzia oddalił powództwo, mimo iż prawa powoda,
określone w intentio miały miejsce. Rozróżniano ekscepcje czasowe
(dylatoryjne) i trwałe (peremptoryjne). Podniesienie zarzutu przez pozwanego
powodowało jego uwolnienie w wyroku.
Nieważność czynności prawnej.
Rzymskie prawo dzieliło nieważność czynności prawnych na bezwzględną i
względną. Bezwzględna miała miejsce gdy złożone oświadczenie woli nie
wywoływało skutków prawnych, z jednego choćby z powodów: osoba je składająca
nie miała zdolności do czynności prawnych, treść czynności nie była zgodna z
przepisami prawa lub dobrymi obyczajami albo też nie zachowano poprawnej formy
wymaganej dla danej czynności. Bezwzględna nieważność miała miejsce z mocy
prawa, a w procesie każdy mógł podnieść taki zarzut. Czynność bezwzględna nie
podlegała konsolidacji, tzn. nie stawała się ważną. Wyjątkiem mogła być
zakazana prawnie darowizna w małżeństwie, która nabierała mocy po śmierci
darczyńcy. Istnieje także konwersja czynności. Ma ona miejsce w
okolicznościach: gdyby osoba składająca oświadczenie wiedziała, że czynność
będzie nieważna, a okoliczności wskazują, że postąpiłaby inaczej, wtedy
przyjmuje się istnienie tej zastępczej czynności, o ile przesłanki niezbędne
do jej zawarcia zostały spełnione. Oprócz bezwzględnej nieważności istniała
także względna. Miała ona miejsce gdy sama czynność była prawne ważna, ale jej
skutki można było znieść. Osoba zainteresowana mogła to uczynić przez: zarzut
procesowy (np. przymus psychiczny), przy którym sędzia musiał uznać wadę
oświadczenia i oddalić powództwo, przez odmowę przez pretora powodowi ochrony
procesowej (denegatio actionis) w stadium in iure oraz poprzez uzyskanie
pretorskiego in integrum restitutio, które anulowało skutki formalne
czynności; w tej sytuacji czynność określano jako nieważną od czasu złożenia
oświadczenia (ex tunc).
Powstanie służebności.
Służebność powstawała na skutek decyzji właściciela i przy udziale osoby
zainteresowanej. Służyły do tego in iure cessio, ale grunty wiejskie można
było mancypować. Równie dobrze służebność mogła powstać poprzez zastrzeżenie
właściciela, który np. sprzedawał nieruchomość. Mogła ona także powstać na
mocy wyroku sądowego, mógł to także uczynić ojciec wydziedziczając córkę aby
własność całego majątku pozostała w rękach syna.
Skargi pretorskie - pojęcie i rodzaj.
Actiones honorariae pochodziły z edyktów pretora i edyla kurulnego. Te
ostatnie nadawały często sankcje stanom faktycznym nie chronionym prawem
cywilnym, często tworzono były przez modyfikacje prawa cywilnego np. formułka
z fikcją /patrz pyt. 104/ i formułka z przestawionymi podmiotami, używana przy
zastępstwie procesowym, gdzie kto inny wymieniony był w intentio (zastępowany)
a kto inny w condemnatio (zastępcy).
Pojęcie spadku, sposoby nabycia.
Spadek (hereditas) są to wszystkie prawa i obowiązki majątkowe zmarłego
(defunctus), które po jego śmierci stawały się własnością dziedziców
(heredis), z wyjątkiem praw i obowiązków związanych bezpośrednio z osobą
zmarłego (np. grzywna z deliktu, prawo służebności). Spadek można było nabyć
na mocy testamentu (ex testamento), beztestamentowo (ab intestato) lub
przeciwtestamentowo (contra tabulas).
Posiadanie wadliwe i niewadliwe - skutki prawne.
Posiadanie wadliwe (possessio vitiosa) było to posiadanie uzyskane poprzez
odebranie komuś rzeczy siłą (vi), zabrane potajemnie (clam), zatrzymanie
rzeczy otrzymanej do bezpłatnego i odwołalnego korzystania (nabyte pecario
czyli na prośbę). Posiadacz wadliwy był ograniczony w ochronie posesoryjnej.
Jego prawo było skuteczne wobec osób trzecich ale bez możliwości pozwania
osoby której odebrał posiadanie. Chodziło o to aby pozbawiony swej rzeczy
posiadacz mógł ją odebrać w drodze dopuszczalnej prawnie samopomocy. Posiadacz
niewadliwy natomiast korzystał z praw ochrony swego posiadania erga omnes.
Posiadanie chronione było przy użyciu interdyktów pretorskich.
Zobowiązania naturalne.
Za zobowiązania naturalne prawnicy rzymscy uważali te, które nie były
zaskarżalne, lecz wywoływały skutki prawne. Zaliczano do nich między innymi
czynności zawarte dobrowolnie lub omyłkowo przez dłużnika na korzyść
wierzyciela, które ten drugi zatrzymywał jako mu należne (soluti retentio), o
zwrot których dłużnik nie mógł się ubiegać. Zobowiązanie naturalne można było
wzmocnić zastawem bądź poręczeniem, a dodatkowo wierzytelność ta mogła być
potrącona w przypadku sporu stron o inny dług w drugą stronę(gdy aktualny
dłużnik był wierzycielem innej pożyczki). Zobowiązaniami naturalnymi były
wszelkie zobowiązania zaciągane przez niewolników(brak zdolności procesowej),
zobowiązania między osobami podległej tej samej władzy ojcowskiej lub między
pater familias a dziećmi, zobowiązania pupila które zaciągnął bez zgody
opiekuna oraz od I wieku n.e. zobowiązania syna będącego pod władzą ojcowską z
tytułu zaciągniętych pożyczek. Przy próbie pozwania dłużnika, korzystał on z
exceptio czyli zarzutu procesowego i sędzia musiał powództwo oddalić, mimo iż
było ono uzasadnione. Pełniły one ważną rolę w obrocie gospodarczym - tylko w
ten sposób niewolnik mógł wejść w stosunki handlowe ze swoim panem i innymi
osobami, a osoby podległe władzy ojcowskiej - ze swoim pater familias i między
sobą.
Pacta preatoria - pojęcie i rodzaje.
Pacta praetoria były to umowy uznane i zaskarżalne przez prawo pretorskie.
Należały do nich:
a/. przyjęcie obowiązku wykonania w ściśle określonym terminie już
istniejącego zobowiązania: własnego (constitutum debeti proprii) lub cudzego
(constitutum debeti alieni). W drugim przypadku dłużnik uzyskiwał od
wierzyciela odroczenie terminu, a przyjmująca na siebie świadczenie osoba
trzecia występowała w charakterze poręczyciela. Umowa wierzyciela z dłużnikiem
bądź osobą trzecią nie powodowała wygaśnięcia zobowiązania, ale ewentualna
skarga wierzyciela o spełnienie świadczenia przed terminem była paraliżowana
ekscepcją.
b/. przyjęcie przez właścicieli statków (nautarum), gospód (cauponum) i
stajni (stabulariorum) szczególnej odpowiedzialności za powierzone im przez
gości rzeczy. Zobowiązywali się oni do zwrotu tych samych rzeczy w
nienaruszonym stanie. Ponosili pełną odpowiedzialność, aż do utraty rzeczy
wskutek przypadku (z tytułu custodia).
c/. przyjęcie przez bankiera (receptum argentarii) obowiązku zapłaty długu
swego klienta, który zaciągnął zobowiązanie wobec osoby trzeciej. Osoba ta
mogła, gdy dłużnik nie spełnił świadczenia, dochodzić swej należności od
bankiera.
d/. przyjęcie przez arbitra (receptum arbitri) wobec stron z zapisu na sąd
polubowny obowiązku wydania sentencji w sporze. Pretor nakładał na arbitra
przymus w postaci grzywny (multae dictio) lub zajęcia rzeczy (pignoris capio)
będącej jego własnością.
Ius civile, ius gentium i ius honorarium.
Ius civile czyli prawo cywilne nazywane także prawem Kwirytów było to prawo
uchwalane przez i dla obywateli rzymskich, w późniejszych czasach możność
tworzenia prawa uzyskał senat oraz prawnicy rzymscy (jurysprudencja). Było ono
niezwykle sformalizowane, moc czynności prawnych zależała często od gestów i
formuł (np. mancypacja), uważane było za surowe i rygorystyczne (ius
strictum).
Ius gentium było to prawo wspólne dla Rzymian i cudzoziemców. Obowiązująca
zasada osobowości prawa czyli nakaz stosowania prawa własnego kraju bez
względu na miejsce przebywania uniemożliwiłaby każdą transakcję ius civile,
dlatego też stworzono uproszczone zasady dokonywania czynności prawnych, które
uznawano za prawo słuszne (ius aequum).
Ius honorarium było to prawo wydawane przez pretora lub edyla kurulnego, a
na prowincji odpowiednio - namiestnika i kwestora. Edykt ogłaszany na początku
kadencji określał w jakich przypadkach będzie można wszcząć postępowanie
sądowe (actiones) i zespół czynności których mógł użyć pozwany na swoją obronę
(exceptiones). Edykty obowiązywały rok, mówiono o nich "ustawa roczna" (lex
annua), z czasem następni urzędnicy kopiowali po prostu część edyktu
poprzednika - edykt przenośny (edictum translaticium) i dokładali swoją część.

Arogacja.
Arogacja było to przysposobienie osoby sui iuris, które odbywało się przez
uchwałę zgromadzenia ludowego, a w czasach poklasycznych reskryptem cesarskim.
Początkowo można było arogować tylko osobę dojrzałą, ale od II wieku n.e.
także małoletniego, a później nawet niedojrzałą kobietę, lecz wyłącznie za
pomocą reskryptu cesarskiego. Arogowany wchodził pod władzę ojcowską
arogującego wraz z podległymi sobie członkami rodziny i z całym majątkiem.

Hipoteka ustawowa uprzywilejowana.
Powstała w przypadku kilku zastawów na jednej rzeczy. Między wierzycielami
istniała zasada prior tempore, potior iure (kto pierwszy w czasie , ten lepszy
co do prawa) dająca najlepsze stanowisko pierwszemu wierzycielowi. On
sprzedawał rzecz zastawu, zaspokajając swoje roszczenia, nadwyżka przechodziła
do następnego i tak dalej, jeśli oczywiście było co przekazać. Wyjątek
stanowiła hipoteka uprzywilejowana, jej wierzyciel był zawsze na czele i to on
pierwszy zaspokajał swoje roszczenia. Hipoteka taka powstawała min. na majątku
byłego męża, gdy była żona chciała odzyskać posag.
Kontrakt estymotoryjny.
Kontrakt estymatoryjny (aestimatum) przypominał dzisiejszą umowę komisu.
Polegała na tym, iż jedna strona oddawała drugiej daną rzecz w celu jej
sprzedaży po danej cenie. Biorący zobowiązywał się sprzedać rzecz za
oszacowaną cenę lub zwrócić właścicielowi. Cena sprzedaży trafiała do
właściciela rzeczy, a nadwyżka stanowiła zysk sprzedawcy.
Postępowanie dowodowe.
Proces formułkowy: sędzia ograniczał się do dowodów przedstawionych przez
strony, obowiązywała zasada actori incumbit probatio ("na powodzie spoczywa
ciężar dowodzenia") co do dowodów oskarżenia. Pozwany chcąc skorzystać z
ekscepcji procesowej, musiał także udowodnić fakty dla siebie korzystne - reus
in exceptione actor est ("pozwany w ekscepcji jest powodem"). Nigdy strony nie
musiały udowadniać stanu prawa - iura novit curia ("prawa poznał sąd"). Znano
dowody z przesłuchania stron, zeznań świadków, dokumentów, opinii biegłych
oraz z autopsji (oględzin). Sędzia dysponował zasadą swobodnej oceny dowodów,
mógł je przyjąć bądź odrzucić, mógł też wysnuć wniosek o prawdziwości faktu na
podstawie innych faktów, sporadycznie występowało domniemanie prawne czyli
uznanie za prawdziwy faktu na podstawie innych, ustalonych już faktów.
Proces kognicyjny: wprowadzono legalną ocenę dowodów, hierarchizującą
dowody. Pierwszeństwo miał dokument publiczny, zeznania świadków liczyły się
według ich pozycji społecznej, była też zasada testis unus, testis nullus
("jeden świadek to żaden świadek"). O wiele częściej stosowano domniemanie
prawne (praesumptio iuris).
Czynności prawne rozporządzające i zobowiązujące.
Rozporządzający swoją czynnością umniejsza swój majątek, zmniejszając lub
znosząc jedno ze swoich praw własności, zobowiązujący się zwiększa natomiast
swoje długi, zobowiązując się do spełnienia danego świadczenia.
Zawłaszczenie.
Zawłaszczenie to nabycie prawa własności na rzeczy niczyjej (res nullius),
o ile rzecz ta nadawała się do obrotu gospodarczego. Następowało ono poprzez
dotknięcie rzeczy niczyjej z zamiarem jej zatrzymania. Zawłaszczyć można było
rzeczy naturalne(ryba, bursztyn), jak i porzucone rzeczy (np. nieruchomość).
Rzeczą niczyją było także mienie nieprzyjaciela, z którego państwem Rzym
znalazł się w stanie wojny, lecz nie były nią rzeczy porzucone z konieczności
i zgubione.
Dług i odpowiedzialność w zobowiązaniach.
Długu, wynikającego z zobowiązania można było dochodzić powództwem o
odszkodowanie lub zapłatę grzywny (poena). Prawo domagania się świadczenia
było zagwarantowane przymusem państwowym. Odpowiedzialność kontraktowa
nakładała na dłużnika obowiązek naprawienia szkody w razie niewykonania bądź
nienależytego wykonania kontraktu lub podobnego do niego zobowiązania
(quasi-kontraktu). Dłużnik ponosił odpowiedzialność za szkodę majątkową
doznaną przez wierzyciela. Sędzia zasądzał albo na kondemnację pieniężną
(proces formułkowy) albo na naprawienie szkody (proces kognicyjny), jeśli było
to możliwe. Odpowiedzialność deliktowa powstawała nie w związku z faktem
istnienia między stronami zobowiązania, lecz z faktu popełnienia deliktu lub
quasi-deliktu. Aby dłużnik ponosił odpowiedzialność musiały zajść przesłanki
wymieniane w pytaniu 4.
Kontrakt zlecenia.
Kontraktem zlecenia (mandatum) była czynność na mocy której przyjmujący
zlecenie zobowiązywał się do bezpłatnego wykonania danej czynność w czyimś
interesie. Mogły być to czynność prawne (np. udzielenie kredytu), faktyczne
(np. naprawa ubrania), ciągłe i jednorazowe. Często przedmiotem zlecenia były
czynności wymagające dużych kwalifikacji (np. usługi medyczne), a pełniące je
osoby nie pobierały wynagrodzenia dla zachowania panujących obyczajów.
Działanie w wyłącznym interesie zleceniodawcy nie wywoływało skutków prawnych
i traktowane było jako przyjacielska rada. Można było zlecić wykonanie
czynności dla siebie jak i dla osoby trzeciej. Kontrakt zlecenia był z zasady
bezpłatny, gdyby pobierano jakiekolwiek wynagrodzenie byłby to kontrakt najmu.
Teoria rozmijała się jednak z praktyką i pobierano honoraria za wykonanie
zlecenia, w prawie klasycznym można było nawet dochodzić sądownie swego
wynagrodzenia, o ile umówiły się o nie strony. Wykonujący zlecenie miał
obowiązek po zakończenia działania zdać rachunek i przenieść uzyskane korzyści
na zleceniodawcę. On natomiast musiał zwrócić wszelkie koszty poniesione przez
wykonawcę zlecenia. Biorący zlecenie odpowiadał za dolus, a w prawie
justyniańskim - także za culpa lata i culpa levis in abstracto. Kontrakt
rozwiązać można było przez jego wykonanie, za porozumieniem stron, w wyniku
śmierci jednej ze stron. Wygasał on wskutek cofnięcia zlecenia i jego
zrzeczenia się.
Digesta justyniańskie.
Digesta zostały stworzone z urywków pism prawników rzymskich w 533 roku
n.e. Stworzono ją z dzieł 38 prawników, lecz i tak w 75% pokrywała się z
konstytucją raweńską z 426 roku n.e. /patrz pyt.42/. Są to kodyfikacje
stworzone za Justyniana, składające się z 50 ksiąg tematycznych.
Warunek - pojęcie i rodzaje.
Warunek (condicio) to przyszłe i niepewne zdarzenie, od którego strony
czynności uzależniły powstanie lub ustanie skutków czynności prawnej. Istniały
następujące warunki: a/. zawieszający - czynność będzie miała miejsce o
ile warunek zostanie spełniony. b/. rozwiązujący - czynność będzie miała
miejsce, o ile ustaną jej skutki. c/. potestatywny - spełnienie czynności
zależy od zachowania się strony. d/. losowy - warunkiem ważności jest
przypadek lub wola osoby trzeciej. e/. mieszany - warunek to czynność strony i
innej osoby lub przypadku. f/. dodatni - musi nastąpić określona czynność. g/.
ujemny - czynność oznaczona nie może nastąpić.
Umowa z warunkiem zawieszającym niemożliwym do realizacji z przyczyn
fizycznych lub prawnych była nieważna, wyjątkiem był testament, gdzie uznawano
go za nie dodany. Przy warunku rozwiązującym także uważano go za nie dodany. .

Kto podlega opiece a kto kurateli.
Opieka (tutela) sprawowana była nad niedojrzałymi, mężczyznami do 14 roku
życia, kobietami do 12 roku oraz nad dojrzałymi kobietami, którzy byli sui
iuris. Opiekuna miał prawo powołać pater familias w testamencie w stosunku do
osób, które po jego śmierci staną się sui iuris, opiekunami stawali się też z
mocy prawa agnaci a w razie ich braku - gentyle, władza państwowa (pretor
miejski lub ds. opiekuńczych) mogła też powołać opiekuna. Opiekunem mógł być
mężczyzna, w prawie poklasycznym także kobieta. Powołany opiekun nie mógł
odrzucić tego obowiązku publicznego (manus publicum), mógł się jednak od niego
uchylić jeśli: miał 70 i więcej lat, był już opiekunem trzech osób, zajmował
stanowisko publiczne. Obowiązkiem opiekuna było zarządzanie majątkiem pupila i
piecza nad jego osobą.
Kurateli podlegali: chorzy psychicznie (furiosus), marnotrawcy (cura
prodigi), małoletni poniżej 25 roku życia. Kuratorami chorych psychicznie byli
agnaci, w razie ich braku - gentyle, mógł to być także kurator sądowy.
Marnotrawca podlegał tej samej kurateli co chory psychicznie, natomiast
małoletni miał kuratora jako doradcę, którego powoływał pretor lub namiestnik
prowincji.
Specyfikacja - sposób nabycia prawa własności.
Miało miejsce w skutek nabycia własności na rzeczy wykonanej z cudzego
materiału, wziętego bez upoważnienia właściciela. Według Sabinianów nowa rzecz
była własnością właściciela materiału, natomiast Prokulianie stali na
stanowisku iż należy ona do przetwórcy, który niejako zawłaszczył rzecz
niczyją. Za Justyniana ustalono wreszcie, że nowa rzecz należy do właściciela
materiału o ile da się ją przywrócić do pierwotnego stanu. Jeśli nie było to
możliwe własność przysługiwała przetwórcy. W obu przypadkach należne było
odszkodowanie - dla właściciela materiału za jego utratę lub dla przetwórcy za
usługę.
Ustawodawstwo cesarskie za pryncypatu i dominatu.
Ustawodawstwo cesarskie okresu pryncypatu rozwinęło się z wniosków
ustawodawczych cesarza, kierowanych do zgromadzeń ludowych i senatu. Później
zaczęli tworzyć własne prawo, które od II wieku naszej ery uzyskało moc ustawy
(legis vigorem). Rozporządzenia cesarza dzieliły się na:
a/. edykty - normowały głównie prawo publiczne (np. edykt Karakalli z 212
roku. n.e. o nadaniu rzymskiego obywatelstwa wszystkim wolnym ludziom w
imperium).
b/. dekrety - orzeczenia sądu cesarskiego, najczęściej jako wyższej
instancji, rozstrzygały sprawę, niekiedy na nowo interpretowały prawo i
tworzyły nowy stan prawny, uznawany za ważny ze względu na autorytet cesarza.

c/. reskrypty - były to odpowiedzi na pisemne zapytania urzędników i osób
fizycznych w kwestiach prawnych, dla urzędników cesarz pisał odpowiedz w
formie listu (epistula), dla osób fizycznych odpowiadał na ich liście,
wywieszanym potem publicznie. Od Hadriana list taki miał moc wiążącą dla
sędziego w danej i analogicznej sprawie.
d/. mandaty - pisemne instrukcje cesarza dla namiestników prowincji i
innych urzędników. Zawierały unormowania z prawa karnego i administracyjnego,
czasami prywatnego.
Za dominatu ustawy cesarskie spisano w kodeksy: gregoriański,
hermogeniański i uznany prawnie teodozjański z 438 roku n.e. . Ten ostatni
uznał za nieważne wszystkie nowe ustawy nie wpisane do kodeksu, zawierał także
dwa poprzednie. Powstawały także ustawy jak np. konstytucja raweńska z 426
roku n.e. wydana przez Walentyniana III, która ograniczała prawo obowiązujące
do pisanego (ius). Nakazywała ona także powoływać się na dzieła Gaiusa,
Papiniana, Paulusa, Ulpina i Modestyna. /patrz podr. str.40 §33, drugi
akapit/. Z czasem zaczęto tworzyć prawo wulgarne(pospolite), znakujące upadek
rzymskiego prawa i mniejszą o nie dbałość. Na wschodzie natomiast podjęto się
uporządkowania zagmatwanego systemu i stworzono: Digesta(533 rok),
Instytucje(533), Kodeks(534) oraz ich późniejsze nowele. /patrz str. 44 §
36-39 oraz pyt. 38/.
Części składowe czynności prawnej.
Przez czynność prawną rozumieli Rzymianie oświadczenie woli, skierowane na
wywołanie skutków prawnych związanych z oświadczeniem na mocy prawa. Musiało
ono składać się z aktu woli, przekazanego poprzez oświadczenie woli.
Oświadczenie woli mogło być dokonane przy użyciu powszechnych sposobów (
ustnie lub pisemnie), jak tez i domyślnie, poprzez dokonanie innych czynności
(dziedzic, który spłaca długi spadkowe, daje do zrozumienia, że postanowił
przyjąć spadek).
Odpowiedzialność spadkobiercy wobec wierzycieli spadkowych.
W prawie klasycznym i przedjustyniańskim spadkobierca ponosił pełną
odpowiedzialność za długi spadkowe, nawet jeśli przewyższały one wartość
spadku. Aby tego uniknąć dziedzic konieczny musiał uzyskać od pretora
wstrzymanie od dziedziczenia a dziedzic dobrowolny po prostu odrzucić spadek.
Odpowiedzialność ta wynikała z faktu, iż w momencie przyjęcia spadku zlewał on
się z majątkiem dziedzica. W prawie klasycznym stworzono więc oddzielenie masy
spadkowej od majątku spadkobiercy (separatio bonorum). Majątkiem tym zarządzał
kurator, a miało to na celu ochronę interesów wierzycieli spadkowych wobec
zadłużonego spadkobiercy. Jeśli to dziedzic obawiał się długów spadkodawcy,
mógł skorzystać z instytucji prawa justyniańskiego zwanej "dobrodziejstwem
inwentarza" (benefictum inventarii). Musiał on w ciągu 30 dni od uzyskania
informacji o uzyskaniu spadku sporządzić inwentarz majątku zmarłego, na co
miał 60 dni. W ten sposób odpowiadał tylko do wysokości spadku.
Treść prawa własności i jego ograniczenia.
Własność według Rzymian to "pełne władztwo nad rzeczą" (plena in re
potestas), czyli prawo do uczynienia z rzeczą co tylko on zechce. Prawo to
można było jednak ograniczyć, mając na uwadze samą działalność właściciela i
dobro społeczne. Można było ograniczyć prawo właściciela mając na uwadze
lokalizację cmentarzy i budynków w mieście, prawo sąsiedzkie lub obciążenia
rzeczy zastawem. Ograniczenie takie obejmowało także: służebność, emfiteuzę
(wieczystą dzierżawę) i superficies (prawo zabudowy).
Kontrakt spółki, przesłanki powstania, obowiązki wspólników.
Kontrakt spółki (societas) miał miejsce gdy minimum dwie osoby (wspólnicy)
zobowiązywały się do wniesienia wkładu (aportu) o wartości majątkowej w celu
osiągnięcia celu gospodarczego. Aportem mogła być gotówka, rzecz bądź
umiejętności wspólnika. W kontrakcie wspólnicy zobowiązywali się co do
podziału zysków i strat, zabroniona była lwia spółka, w której jeden ze
wspólników nie ma prawa do zysku, a odpowiada za straty. Każdy ze wspólników
miał prawo do reprezentowania spółki, często jednak wybierali zarządcę.
Odpowiadał on za rozmyślne działanie na szkodę wspólnika (dolus), grube
niedbalstwo (culpa lata) i za brak staranności, jakiej dokładał zabiegając o
swoje interesy (culpa levis in concreto). Zarządca był osobiście uprawniony
lub zobowiązany, dokonywał potem rozliczeń ze wspólnikami. Rozwiązanie spółki
następowało na skutek porozumienia stron, wypowiedzenia wspólnika lub jego
śmierci, w razie utraty wspólnego majątku.
Egzekucja wyroków w procesie kognicyjnym.
Przymusowe wykonanie wyroku prowadził sądowy organ wykonawczy, dając
wierzycielowi prawo wyboru między egzekucją osobistą a majątkową. Działanie
organu wykonawczego następowało na wniosek wierzyciela. Pierwsze działanie
ograniczało się do wydania nakazu przeprowadzenia egzekucji (iussum) i
wyznaczenia dłużnikowi terminu na jego dobrowolne wykonanie. Po upływie tego
terminu, w razie niewykonania zobowiązania następowały dalsze czynności.
Zasadniczo nie przeprowadzano generalnej egzekucji majątkowej, wyjątkiem była
niewypłacalność wobec dużej liczby wierzycieli. Egzekucja majątkowa
przeprowadzana była w zależności od przedmiotu sporu sądowego. Jeśli chodziło
o rzecz, następowało jej zbrojne zajęcie i wydanie wierzycielowi. Jeśli
chodziło o należność, następowało zajęcie majątku dłużnika danej wartości w
celu sprzedaży na publicznej licytacji, a ewentualną nadwyżkę zwracano.
Egzekucja osobista sprowadzała się do publicznego więzienia.
Utrata czci obywatelskiej - pojęcie i skutki prawne.
Infamia powstawała na skutek popełnienia czynu hańbiącego (dezercji,
bigamii, podwójnych zaręczyn) lub w wyniku skazania za niektóre czyny.
Powództwa prowadzące do orzeczenia infamii nazywano actiones famosae (skargi
infamujące). Były to delikty kradzieży, rabunku, zniewagi oraz skargi o
szczególne nadużycie zaufania. Infamia powodowała społeczne napiętnowanie oraz
zamykała możliwość powołania kognitora lub prokuratora we własnym procesie i
występowania w cudzym imieniu w czyimś procesie. Uniemożliwiała także objęcie
stanowiska opiekuna, małżeństwo z osobą stanu senatorskiego oraz możność
uczestniczenia i głosowania w zgromadzeniach ludowych i prawo do sprawowania
urzędów.
Znaczenie błędu w powództwie przy zawieraniu czynności prawnej.
Występowały różne rodzaje błędów. I tak:
a/. błąd co do rodzaju czynności prawnej (error in negotio) - strony
złożyły oświadczenie woli lecz każda z nich myślała o innych skutkach, jakie
ona wywoła - czynności są nieważne.
b/. błąd co do tożsamości osoby (error in persona) - oświadczenie złożono
nie tej osobie co trzeba w skutek pomyłki - czynność jest nieważna, gdy
składający oświadczenie nie dokonałby go znając tożsamość drugiej osoby.
c/. błąd co do tożsamości przedmiotu czynności (error in corpore) - strony
myliły się co do przedmiotu transakcji - czynność nieważna.
d/. błąd co do istotnych właściwości przedmiotu czynności (error in
substantia) - miał miejsce gdy przedmiot nabyty nie miał cech tego który
nabywca chciał nabyć (np. woda zamiast wina :)) - do sprawy podchodzono
indywidualnie.
e/. błąd co do jakości przedmiotu czynności (error in qualitate) -
przedmiot nabyty był przedmiotem który nabywca chciał nabyć, lecz posiadał
niższą jakość - czynność była ważna.
Błąd co do stanu prawa (nieznajomość prawa) chroniła jedynie wieśniaków,
małoletnich, kobiety i żołnierzy.
Nabycie własności na pożytki naturalne.
Pożytki powstawały w skutek odłączenia od rzeczy macierzystej. Należały one
z chwilą odłączenia do właściciela rzeczy macierzystej, posiadacza w dobrej
wierze i emfiteuty. Natomiast z chwilą zebrania stawały się własnością
użytkownika cudzej rzeczy macierzystej.
Zniewaga - treść, rozwój historyczny skargi.
Zniewaga (iniuria) był to delikt bezprawnego naruszenia osobowości
człowieka wolnego. Jej początki sięgają prawa XII tablic(451/450 rok p.n.e.).
Istniały trzy przypadki zniewagi: ciężkie okaleczenie związane z utratą części
ciała, złamanie kości, czynne naruszenie nietykalności cielesnej. Pierwszy
przypadek podlegał karze talionu /odwetu/, mógł jednak dojść do ugody z
poszkodowanym. W pozostałych przypadkach poszkodowany mógł domagać się
określonej w ustawie stawki za każdą złamaną kość lub za naruszenie
nietykalności cielesnej. Rozwój historyczny stworzył później skargę actio
iniuriarum aestimatoria dostępną dla poszkodowanego. Odmiennie niż w innych
deliktach sędzia mógł orzekać zgodnie z zasadą słuszności (in bonum et aequum)
stosownie do winy sprawcy. Prawo poszkodowanego nie przechodziło na
dziedziców, natomiast sprawca obciążony był infamią.
Proces legis actio i formułkowy - porównanie.
Oba procesy rozpoczynały się od wezwania pozwanego przez powoda do
stawiennictwa przez pretorem. W procesie legis actio powód mógł, w razie
odmowy pozwanego, doprowadzić go siłą, czego nie mógł uczynić w procesie
formułkowym. Drugi proces dawał mu w takiej sytuacji posiadanie majątku
pozwanego, uzyskane przez pretora, w celu sprzedania na licytacji i
zaspokojenia swojej należności. W procesie legisakcyjnym powód zgłaszał
następnie swe żądania, używając określonych reguł i gestów. W przypadku legis
actio sacramento in rem i powód i pozwany zgłaszali swoje prawa do rzeczy, a
następnie wzywali się do złożenia sacramentum czyli zakładu. Stadium in iure
kończyło litis contestatio, streszczenie sprawy świadkom, powodujące zawiłość
sporu. Stadium apud iudicem następowało po 30 dniach, danym stronom na ugodę.
Jeśli do niej nie doszło, przed pretorem wybierano sędziego, a on wydawał
wyrok, od którego nie było odwołania. W procesie formułkowym powód
przedstawiał swe żądania i żądał ochrony procesowej, jeśli nie otrzymał
denegatio actionis mógł żądać od pozwanego określonego działania, a ten : mógł
uznać powództwo i zakończyć sprawę (wyrok i egzekucja), zaprzeczyć żądaniom
powoda lub podnieść zarzut procesowy (exceptio). Jeśli powód zaprzeczył lub
podniósł zarzut, sporządzano na piśmie formułę procesową z nazwiskiem sędziego
i nakazem rozstrzygnięcia sprawy. Powód wręczał pozwanemu tą formułę - było to
litis contestatio. W stadium apud iudicem sędzia przeprowadzał najpierw
postępowanie dowodowe /patrz pyt.›33/. Następnie wydawał wyrok, opiewający
zawsze na kondemnację pieniężną.
Nabycie i utracenie obywatelstwa rzymskiego.
Aby być obywatelem rzymskim należało urodzić w małżeństwie rzymskim, jeżeli
w chwili poczęcia ojciec był obywatelem, lub poza małżeństwem, jeśli w chwili
porodu matka była obywatelką. Nabywał je też wyzwoleniec według prawa
cywilnego, jeśli jego były pan je miał. Mogło je także nadać zgromadzenie
ludowe lub senat, później cesarz w rozporządzeniu. W 90 roku p.n.e.
zgromadzenie nadało obywatelstwo wszystkim wolnym mieszkańcom Italii, a w 212
n.e. Karakalla nadał je wszystkim wolnym mieszkańcom imperium. Utrata
obywatelstwa następowała w wyniku utraty wolności, przyjęcia obywatelstwa
innego kraju lub skazania na banicję.
Powództwo o charakterze dodatkowym.
Powództwa o charakterze dodatkowym (actiones adiecticiae qualitatis) były
to skargi prawa pretorskiego uprawniające do dochodzenia zobowiązań
zaciągniętych przez niewolnika z upoważnienia (iussum) właściciela. Stworzone
zastały w okresie późnej republiki a zaliczano do nich:
a/. actio quod iussu - gdy niewolnik zaciągnął zobowiązanie z wyraźnego
upoważnienia pana lub pan potwierdził zobowiązanie zawarte przez niewolnika z
własnej inicjatywy.
b/. actio de peculio - dotyczyło sytuacji gdy niewolnik wyposażony był w
peculium, odpowiedzialność sięgała tylko do wartości majątku pekuliarnego.

c/. actio de in rem verso - gdy niewolnik zawarł kontrakt, który spowodował
wzbogacenie się pana, odpowiedzialność ograniczała się do wysokości
wzbogacenia.
d/. actio exercitoria - gdy niewolnik będący kapitanem statku zaciągnął
zobowiązanie w związku z prowadzoną działalnością.
e/. actio institoria - gdy niewolnik był kierownikiem sklepu lub placówki
handlowej i zaciągnął zobowiązanie w związku z powierzoną przez pana
działalnością.
Odpowiedzialność dłużnika za niewykonanie zobowiązania.
Patrz pytanie 36.
Ewikacja - pojęcie, kiedy występuje, skutki.
Ewikcja to odpowiedzialność zwana dziś odpowiedzialnością za wady prawne.
Miała miejsce gdy osoba trzecia odebrała nabywcy towar na drodze sądowej na
podstawie swojego prawa własności lub ograniczonego prawa rzeczowego (np.
użytkowania lub zastawu), istniejącego przed dokonaniem transakcji. Sprzedawca
zobowiązany był do wypłacenia nabywcy odszkodowania.
Zasada nastiturus.
Nasciturus czyli płód w okresie ciąży matki nie miał zdolności prawnej.
Mając jednak na uwadze jego korzyści majątkowe stworzono zasadę nasciturus pro
iam nato habetur, quotiens de commodis eius agitur ("dziecko poczęte uważa się
za już urodzone, ilekroć chodzi o jego korzyści"). Była to fikcja prawna
mająca na celu najczęściej dziedziczenie przez nienarodzone dziecko. Aby
dziecko mogło dziedziczyć, musiało urodzić się żywe i pozbawione wad
psychicznych.
Uznanie dziecka - legitymacja.
Uznanie dziecka (legitimatio) było sposobem nadania dziecku zrodzonemu z
konkubinatu praw dziecka małżeńskiego. Zachodziła ona w przypadku
przekształcenia konkubinatu w małżeństwo lub na mocy reskryptu cesarskiego
wydanego na prośbę ojca.
Środki ochrony praw spadkobiercy.
W wyniku nabycia spadku dziedzic stawał się jego właścicielem. Mogło się
jednak zdarzyć, iż kto inny posiadał spadek czyli władał nim. Jeśli żądania
dziedzica o wydanie spadku nie skutkowały, przysługiwały mu różne prawne
środki ochrony swoich praw w zależności od tego czy dziedziczył według prawa
cywilnego czy też pretorskiego. Dziedzic prawa cywilnego (heres) mógł użyć
hereditatis petitio (należącej do actiones in rem) w celu odzyskania całości
spadku. Aby odzyskać daną część mógł użyć w dobie procesu legisakcyjnego legis
actio sacramento in rem. Dziedzic prawa pretorskiego (bonorum possessor) miał
do dyspozycji interdykt interdictum quorum bonorum o wydanie całości rzeczy
materialnych. Aby odzyskać spadek zawierający także prawa majątkowe musiał
użyć hereditatis petitio possessoria. Do odzyskania pojedynczych praw
wchodzących do spadku mógł użyć skarg dostępnych dla heres, a sędzia używał
wtedy fikcji aby traktować powoda "jak gdyby był on dziedzicem prawa
cywilnego" (si heres esset).
Stanowisko prawne wieczystego dzierżawcy.
Wieczysta dzierżawa (emphyteusis) powstawała na skutek kontraktu
właściciela gruntu z dzierżawcą. Emfiteuza była prawem zbywalnym i
dziedzicznym. Niewiele różniła się od własności. Emfiteuta nabywał na własność
wszystkie pożytki z chwilą odłączenia, mógł ustanowić służebność oraz hipotekę
na gruncie. Mógł także go sprzedać, proponując najpierw właścicielowi
pierwokup. Jeżeli właściciel nie skorzystał z propozycji, musiał otrzymać 2%
ceny sprzedaży. Emfiteuta musiał płacić czynsz właścicielowi i wszelkie
podatki, miał także obowiązek niepogarszania gruntu. Do ochrony swoich praw
emfiteuta miał actiones in rem, korzystał także z interdyktów posesoryjnych.

Postępowanie i wyrok w procesie legisakcyjnym.
Proces legisakcyjny rozpoczynał się od wezwania pozwanego przez powoda do
stawienia się przed urzędnikiem (pretorem lub namiestnikiem). Dawało to
początek stadium in iure. Przed pretorem powód wygłaszał formuły procesowe i
wykonywał określone gesty. W legis actio sacramento (dzielącej się na in rem i
in personam) obie strony zgłaszały swoje prawo do rzeczy, a następnie wzywały
się wzajemnie do złożenia sacramentum - zakładu, który podlegał utracie w
razie przegrania sporu. W innych sprawach (np. o podział współwłasności) nie
składało się sacramentum. Stadium in iure kończyło litis contestatio,
streszczenie procesu świadkom (testes) przy pomocy formuł. Powodowało ono
powstanie zawisłości sporu, co uniemożliwiało możliwość ponownego wszczęcia
danego procesu w myśl zasady bis de eadem re ne sit actio ("niechaj po raz
drugi w tej samej sprawie nie będzie postępowania"). Następnie dawano stronom
30 dni na ugodę, jeśli do niej nie doszło przed urzędnikiem wybierano
sędziego. Następowało stadium apud iudicem w którym sędzia przeprowadzał
postępowanie dowodowe i wydawał wyrok, od którego nie było odwołania. W legis
actio sacramento zakład "niesłuszny" ulegał przepadkowi na rzecz skarbu
państwa. Postępowanie egzekucyjne (legis actio per manus iniectionem) służyło
do przymusowego wykonania wyroku na osobie dłużnika. Miał on 30 dni na
wykonanie wyroku, jeśli tego nie zrobił, zwycięski powód mógł doprowadzić go
siłą przed pretora. Tam kładł na nim rękę, wypowiadał formułę i uzyskiwał w
ten sposób władzę nad nim. Mógł go więzić przez 60 dni, a pod koniec tego
terminu wyprowadzał go w dni targowe na rynek. Jeśli tam ktoś go nie wykupił,
mógł go zatrzymać u siebie celem odpracowania długu, sprzedać w niewolę lub po
prostu zabić. Jeśli wierzycieli było więcej, mogli się podzielić jego ciałem
:). Sprzedaży i zabijania zakazano dopiero w 326 roku p.n.e.
Ograniczenie zdolności do czynności prawnych ze względu na wiek.
Rzymianie wypracowali cztery kategorie osób ograniczonych w zdolności do
czynności prawnych ze względu na wiek:
a/. dzieci (infantes) - do siódmego roku życia - brak zdolności do
czynności prawnych, nie odpowiadały za delikty.
b/. niedojrzali (impuberes) - między 7 a 12 lat - kobiety i 14 - mężczyźni
- ograniczona zdolność do czynności, mogli sami dokonywać czynności dla siebie
korzystnych, a za zgodą opiekuna także niekorzystnych czynności. Nie mogli
sporządzić testamentu ani zawrzeć małżeństwa, a za delikty odpowiadali tylko
gdy rozumieli bezprawność swych działań.
c/. małoletni (minores) - od 12/14 lat do ukończenia 25 lat - pełna
zdolność, ale mieli ochronę za względu na "lekkomyślność właściwą młodemu
wiekowi i brak doświadczenia życiowego". Istniała skarga actio popularis (mógł
ją wnieść każdy) o grzywnę i infamię dla tego kto naraził małoletniego na
stratę w skutek czynności prawnej (actio legis Plaetoriae -192 rok p.n.e.).
Zawarta umowa była co prawda ważna, lecz pozwany małoletni korzystał z
exceptio legis Plaetoriae, jeśli kontrahent dopuścił się podstępu i in
integrum restitutio, jeśli nie działał podstępnie. Małoletni mógł żądać
ustanowienia kuratora do doradztwa, mógł spisać testament, zawrzeć małżeństwo,
odpowiadał za delikty.
d/. pełnoletni - od 25 lat wzwyż - pełna zdolność do czynności prawnych,
pełna odpowiedzialność.
Zobowiązani przemienne a upoważnienie przemienne.
Zobowiązanie przemienne ma w swojej treści dwa lub więcej świadczenia, lecz
po wykonaniu jednego z nich dłużnik jest zwolniony z długu. Co do wyboru
świadczenia to w zależności do treści zobowiązania, mają je obie strony, chyba
że zostało to uregulowane w umowie. Jeżeli umowa tego nie precyzuje, ma je
dłużnik. Jeśli jedno ze świadczeń stanie się niemożliwe, dłużnik musi wykonać
drugie. Upoważnienie przemienne jest stworzone tak, iż dłużnik jest
zobowiązany do danego świadczenia, lecz może się od niego uwolnić dokonując
innego. Jeśli pierwsze świadczenie stanie się niemożliwe, zobowiązanie
dłużnika wygasa i nie musi on dokonywać drugiego świadczenia.
Posiadanie w dobrej i złej wierze - pojęcie i skutki prawne.
Posiadanie w dobrej i złej wierze następowało gdy było się posiadaczem
niesłusznym. Posiadanie w dobrej wierze ma miejsce gdy niesłuszny posiadacz
jest przekonany o tym, iż ma własność danego przedmiotu. Posiadanie w złej
wierze ma miejsce gdy posiadacz zdaje sobie sprawę z tego, iż jego posiadanie
nie ma podstawy prawnej (np. złodziej). Obaj posiadacze mają prawo do ochrony
posesoryjnej, lecz tylko posiadacz w dobrej wierze może rzecz zasiedzieć, a
ponadto ma prawo własności wszelkich pożytków. Posiadacz w złej wierze,
pozwany przez właściciela musi zwrócić rzecz macierzystą wraz z pożytkami.

Kontrakt użyczenia.
Użyczenie (commodatum) było kontraktem realnym na mocy którego użyczający
oddawał biorącemu rzecz niezużywalną, a ten zobowiązywał się do jej zwrotu w
określonym terminie lub po wykonaniu z niej użytku określonego w umowie.
Użyczenie było zobowiązaniem dobrej wiary, miała tu zastosowanie zasada
korzyści. Użyczający odpowiadał za rozmyślne działanie na szkodę kontrahenta
(dolus) i za grube niedbalstwo (culpa lata), biorący natomiast także za lekką
winę (culpa levis in abstracto) oraz za ryzyko utraty wskutek przypadku.
Biorący ponosił koszty utrzymania rzeczy, lecz mógł żądać zwrotu kosztów jej
konserwacji. Miał też prawo do odszkodowania za straty wywołane przez rzecz.
Miał też prawo zatrzymania rzeczy do czasu otrzymania należności (prawo
retencji).
Egzekucja majątkowa w procesie formułkowym.
Tytułem egzekucyjnym był sam wyrok, na równi z którym traktowano uznanie
powództwa przez powoda przed pretorem. Egzekucję osobistą powód przeprowadzał
za pomocą specjalnego powództwa. Mógł go uwięzić do czasu odpracowania bądź
oddania długu. Egzekucja osobista miała generalny charakter. Pretor wprowadzał
powoda w posiadanie majątku dłużnika. Majątek ten na licytacji sprzedawał
zarządca, ustalony przez wierzycieli. Licytacja prowadziła do infamii
dłużnika. Za Augusta wprowadzono upadłość. Dłużnik mógł ją ogłosić, jeśli stał
się niewypłacalny bez swojej winy. W tej sytuacji także dokonywano licytacji,
lecz nie było infamii i dłużnik mógł zatrzymać rzecz niezbędne do utrzymania.

Owoce naturalne - sposoby nabycia.
Pożytki powstawały w skutek odłączenia od rzeczy macierzystej. Należały one
z chwilą odłączenia do właściciela rzeczy macierzystej, posiadacza w dobrej
wierze i emfiteuty. Natomiast z chwilą zebrania stawały się własnością
użytkownika cudzej rzeczy macierzystej.
Ochrona interdyktowa posiadania, cel i rodzaje interdyktów.
Interdykt (interdictum) był to wydany przez magistraturę zakaz lub nakaz
pewnego działania lub zaniechania. Celem jego wydania było przeciwdziałanie
sprzecznemu z prawem stanowi rzeczy. Istniały interdykty restytucyjne (nakaz
wydania rzeczy), ekshibitoryjne (nakaz przedłożenia rzeczy) i prohibitoryjne
(zakaz działania sprzecznego z prawem). W przypadku wykonania interdyktu
uznawano spór za zakończony, w przeciwnym razie poszkodowany miał prawo do
wszczęcia procesu.
Świadczenie - pojęcie sytuacji poręczyciela w stosunku do
właściciela.
Poręczyciel zobowiązywał się przed wierzycielem do spełnienia świadczenia,
gdyby nie wykonał go dłużnik. Dochodziło do tego w drodze stypulacji. Przy
kilku poręczycielach odpowiadali oni solidarnie, lecz od czasów Hadriana
wierzyciel mógł dochodzić od jednego z nich tylko danej części kwoty, chyba że
któryś z nich stał się niewypłacalny. Prawo dawało wierzycielowi możność
dochodzenia świadczenia wedle wyboru od dłużnika lub poręczyciela. Za
Justyniana I poręczyciel otrzymał przywilej żądania aby wierzyciel rozpoczął
dochodzenie swego prawa od dłużnika.
Ochrona pozaprocesowa pretora.
Na ochronę pozaprocesową składały się interdykty i przywrócenie do stanu
pierwotnego. Interdykt (interdictum) był to wydany przez magistraturę zakaz
lub nakaz pewnego działania lub zaniechania. Celem jego wydania było
przeciwdziałanie sprzecznemu z prawem stanowi rzeczy. Istniały interdykty
restytucyjne (nakaz wydania rzeczy), ekshibitoryjne (nakaz przedłożenia
rzeczy) i prohibitoryjne (zakaz działania sprzecznego z prawem). W przypadku
wykonania interdyktu uznawano spór za zakończony, w przeciwnym razie
poszkodowany miał prawo do wszczęcia procesu. Przywrócenie do stanu
pierwotnego ( in integrum restitutio) było to zarządzenie magistratury
uchylające niekorzystne skutki czynności prawnej. Prawo do tego żądania
przysługiwało poszkodowanemu małoletniemu (poniżej 25 roku życia), który
poniósł stratę w związku z brakiem doświadczenia życiowego, w stosunku do
czynności zawartych pod wpływem błędu (error), przymusu psychicznego (metus),
prawdopodobnie podstępu (dolus) oraz osobie która poniosła uszczerbek
majątkowy z mocy prawa, zwłaszcza na skutek uzasadnionej nieobecności.
Restytucja była zarządzeniem subsydiarnym, tzn. można ją było zastosować
jedynie w przypadku braku innych możliwości prawnych dochodzenia swoich praw.
Czynność taką uznawano za niebyłą, należało ubiegać się o to prawo w danym
terminie.
Obowiązki i odpowiedzialność opiekuna.
Opieka (tutela) sprawowana była nad niedojrzałymi, mężczyznami do 14 roku
życia, kobietami do 12 roku oraz nad dojrzałymi kobietami sui iuris. Opiekuna
miał prawo powołać pater familias w testamencie w stosunku do osób, które po
jego śmierci staną się sui iuris, opiekunami stawali się też z mocy prawa
agnaci a w razie ich braku - gentyle, władza państwowa (pretor miejski lub ds.
opiekuńczych) mogła też powołać opiekuna. Opiekunem mógł być mężczyzna, w
prawie poklasycznym także kobieta. Powołany opiekun nie mógł odrzucić tego
obowiązku publicznego (manus publicum), mógł się jednak od niego uchylić
jeśli: miał 70 i więcej lat, był już opiekunem trzech osób, zajmował
stanowisko publiczne. Obowiązkiem opiekuna było zarządzanie majątkiem pupila i
piecza nad jego osobą. Powinien on ulokować majątek pupila, z czasem
wprowadzono zakaz sprzedaży italskich gruntów pupila, rozszerzony następnie na
wszelkie grunty. Pupil w wieku od 7 do 12/14 lat mógł sam dokonywać swoich
czynności za zgodą opiekuna. Podejrzanego opiekuna można było usunąć - actio
suspecti tutoris, skargę taką mógł wnieść każdy (actio popularis). Pupil mógł
pozwać opiekuna-oszusta penalnym powództwem actio rationibus distrahendis o
podwójną wartość przywłaszczonych rzeczy. Później powstała actio tutelae
directa, dostępna po ustaniu opieki obydwu stronom. Pupil mógł żądać
przedstawienia rachunków, wydania swojej własności i wynagrodzenia szkody.
Opiekun mógł żądać zwrotu nakładów poniesionych w związku z opieką.
Nabycie własności przez tradycję.
Tradycja wywodziła się z ius gentium i stanowiła jedyny sposób handlu z
cudzoziemcami. Wymagano spełnienia trzech zasad: sprzedawca musiał wydać rzecz
nabywcy, strony musiały mieć zgodna wolę co do przeniesienia prawa własności,
wydaniu rzeczy musiała towarzyszyć czynność usprawiedliwiająca przejście
własności.
Darowizna - pojęcie.
Darowizna (donatio) było to przekazanie prawa własności rzeczy drugiej
osobie. Rozróżniano darowiznę między małżonkami (donatio inter virum et
uxorem), prawnie zakazaną i nieważną, ulegającą od III wieku n.e. konwalidacji
po śmierci darczyńcy, darowiznę przedmałżeńską (donatio ante nuptias) oraz
"darowiznę z powodu małżeństwa" (donatio propter nuptias), dozwoloną od czasów
Justyniana I.
Obowiązki i odpowiedzialność stron w kontrakcie kupna-sprzedaży.
Kontrakt kupna-sprzedaży (emptio-venditio) miał miejsce gdy jedna strona
chciała sprzedać rzecz i przenieść na drugą posiadanie, druga natomiast
zapłacić uzgodnioną cenę. Jeżeli zapłatą był towar to wg prawa była to
zamiana. Za Justyniana wprowadzono instytucję "nadmiernego uszczerbku" (leasio
enormis) - jeśli rzecz sprzedano za mniej niż połowę wartości to pozbywca miał
prawo żądać dopłaty do 100% lub rozwiązać umowę, zwracając otrzymane już
pieniądze. Sprzedawca miał obowiązek wydać towar w drodze tradycji, co dawało
nabywcy minimum własność bonitarną, o ile pozbywca był jej właścicielem
(złodziej nim nie był). Jeżeli wydanie towaru rozbiegło się w czasie z
zawarciem umowy, to sprzedawca musiał dopilnować aby rzecz transakcji dotrwała
w dobrym stanie. Jeśli była to rzecz oznaczona co do gatunku (np. wino)
sprzedawca zawsze musiał spełnić to świadczenie, jeśli była to rzecz oznaczona
indywidualnie (np. koń) to w razie przypadkowej utraty sprzedawca był
zwolniony z zobowiązania. Niedoszłemu nabywca na osłodę zostawały przychody
przyniesione przez rzecz. Sprzedawca odpowiadał za wady prawne rzeczy
(ewikcja), jeśli nabywca utracił rzecz na drodze sądowej (np. kradzioną),
ponosił również odpowiedzialność za wady fizyczne (rękojmia). Prawo cywilne
tworzyło odpowiedzialność za wady ukryte lub brak zalet, o których mówił
sprzedawca. W przypadku handlu niewolnikami i zwierzętami edylowie kurylni
stworzyli zapisy, że sprzedawca powinien znać cechy towaru, jeśli wystąpiły
wady to klient miał prawo do zwrotu towaru i odzyskania pieniędzy (do 6
miesięcy) lub obniżenia ceny (do 1 roku). Sprzedawca odpowiadał nawet za
nieznane sobie wady towaru. Istniały też klauzule kontraktu: przepadku
(sprzedawca odstąpi od transakcji jeśli nie otrzyma zapłaty do terminu),
lepszej oferty(do terminu sprzedawca mógł odstąpić od kontraktu i sprzedać
komuś kto dawał więcej), sprzedaż na próbę(klient mógł zrezygnować gdy towar
mu nie odpowiada), odkupu(do terminu sprzedawca mógł domagać się ponownej
sprzedaży, lecz w drugą stronę), pierwokupu(sprzedawca sprzedaje, dawny
nabywca jest pierwszym potencjalnym klientem).
Rodzaj zdolności majątkowej syna.
To czy syn posiadał jakikolwiek majątek, zależało od tego czy podlegał
władzy ojca czy też był sui iuris. Jako niepodlegający tej władzy, nabywał
własność na każdej rzeczy otrzymanej, zarobionej czy też zdobytej w każdy
inny, zgodny z prawem, sposób. Jeżeli pozostawał jednak pod władzą ojca,
wszystkie jego nabytki wchodziły do majątku głowy rodziny. Zmieniło się to za
czasów Augusta, który wprowadził majątek peculium castrense, czyli majątek
zdobyty w związku z pełnioną służbą wojskową i darowizny rodziców i krewnych.
Był to oddzielny majątek syna, którym mógł on swobodnie rozporządzać. Gdyby
jednak nie zapisał go nikomu, stawał się on własnością ojca. Konstantyn I w
326 roku stworzył peculium quasi casrense ("jak gdyby obozowy"), zdobyte w
związku z pełnieniem służby publicznej, świeckiej i duchowej. Ten sam cesarz
stworzył później ustawy, na mocy których syn stawał się właścicielem spadku po
matce i każdego nabytku nie pochodzącego od ojca. Na tym jednak majątku ojcu
przysługiwał dożywotni zarząd i pobieranie pożytków.
Dziedziczenie beztestamentowe w kodyfikacji justyniańskiej.
Justynian I w Nowelach z 548 roku n.e. uregulował ostatecznie dziedziczenie
beztestamentowe, opierając się na pokrewieństwie kognacyjnym. Prawo do spadku
mieli w kolejności: a/. krewni zstępni (descendenci), miała tu zastosowanie
zasada reprezentacji. b/. rodzeństwo i krewni wstępni (ascendenci), w
przypadku śmierci rodzeństwa ich miejsce zajmowały ich dzieci. c/. rodzeństwo
przyrodnie oraz dzieci rodzeństwa przyrodniego na zasadzie reprezentacji. d/.
dalsi krewni bez ograniczenia co do stopnia pokrewieństwa. Dziedziczenie klasy
wyższej eliminowało niższą, nie wiadomo czy Justynian zniósł prawo pretorskie,
a nawet gdyby obowiązywało to i tak pierwsi byli krewni kognacyjni.
Skarga windykacyjna.
Skarga windykacyjna (rei vindicatio) nazywana także wydobywczą
przysługiwała właścicielowi kwirytarnemu o zwrot utraconej rzeczy, można ją
było zastosować wobec jej posiadacza. Aby móc z niej korzystać, należało
udowodnić swoje prawo własności do rzeczy, najłatwiej było uczynić to
udowadniając spełnienie przesłanek niezbędnych do zasiedzenia. Prawo
poklasyczne dawało możliwość pozwania dzierżyciela, a justyniańskie osobę,
która zniszczyła rzecz aby uniknąć odpowiedzialności i osobę podszywającą się
pod posiadacza, aby ten mógł dokończyć zasiedzenia. Treścią skargi był zwrot
rzeczy, lecz posiadacz w złej wierze musiał oddać także wszystkie pożytki, a
od czasów justyniańskich posiadacz w dobrej wierze pożytki nie zużyte. Sędzia
wzywał pozwanego do zwrotu rzeczy w naturze, jeśli to nie nastąpiło, wydawał
wyrok opiewający na wartość, ustaloną pod przysięgą przez powoda. Prawo
justyniańskie traktowało nakaz sędziego na równi z tytułem egzekucyjnym.
Prawo przyrostu /testamentowe/.
Prawo przyrostu (ius adcrescendi) powstawało przy mnogości spadkobierców,
gdy jeden z nich odrzucił swoją część spadku, zmarł wcześniej lub stracił
zdolność do dziedziczenia. Jego część przypadała w procentowych częściach
pozostałym spadkobiercom, stosownie do ich własnych udziałów. Przyrost
następował z mocy prawa, nie można go było odrzucić i zawierał naturalnie
długi spadkowe. Mógł być wyłączony w przypadku podstawienia dziedzica, prawa
reprezentacji i transmisję powołania do dziedziczenia.
Prowadzenie sprawy bez zleceń.
Miało ono miejsce gdy ktoś nie mając obowiązku zarządzał interesami innej
osoby lub tymi które pozostały po jej śmierci, nie mając żadnego obowiązku
prawnego. Gestorem mógł być wyzwoleniec, lecz mogło to być działanie z własnej
inicjatywy (sua sponte), od późnej republiki do tego typu spraw podciągano
czynności w służbie honorowej: opiekuna i kuratora. Obowiązkiem gestora było
doprowadzenie interesów do końca, przedstawić rachunki swojej działalności,
przenieść na osobę której sprawy się prowadziło wszelkie korzyści, zachować
najwyższą staranność prowadzenia tych spraw. Osoba której sprawy się
prowadziło miała obowiązek zwrotu wydatków gestora i przejęcia zobowiązań
wynikłych z działania. Skargi przysługiwały obu stronom, dodatkowo ktoś kto
zajął się cudzym pogrzebem, mógł żądać od spadkobierców zwrotu poniesionych
wydatków.
Corpus iuris civile.
Corpus iuris civilis to stworzona w średniowieczu nazwa kodyfikacji
justyniańskiej wraz z nowelami.
Nieświadoma niezgodność oświadczenia woli z wolą wewnętrzną.
Występowały różne rodzaje błędów. I tak:
a/. błąd co do rodzaju czynności prawnej (error in negotio) - strony
złożyły oświadczenie woli lecz każda z nich myślała o innych skutkach, jakie
ona wywoła - czynności są nieważne.
b/. błąd co do tożsamości osoby (error in persona) - oświadczenie złożono
nie tej osobie co trzeba w skutek pomyłki - czynność jest nieważna, gdy
składający oświadczenie nie dokonałby go znając tożsamość drugiej osoby.
c/. błąd co do tożsamości przedmiotu czynności (error in corpore) - strony
myliły się co do przedmiotu transakcji - czynność nieważna.
d/. błąd co do istotnych właściwości przedmiotu czynności (error in
substantia) - miał miejsce gdy przedmiot nabyty nie miał cech tego który
nabywca chciał nabyć (np. woda zamiast wina :)) - do sprawy podchodzono
indywidualnie.
e/. błąd co do jakości przedmiotu czynności (error in qualitate) -
przedmiot nabyty był przedmiotem który nabywca chciał nabyć, lecz posiadał
niższą jakość - czynność była ważna.
Błąd co do stanu prawa (nieznajomość prawa) chroniła jedynie wieśniaków,
małoletnich, kobiety i żołnierzy.
Własność bonitarna - pojęcie.
Własność bonitarna, nazywana także pretorską powstawała wskutek
przeniesienia własności res mancipi przy użyciu tradycji. Własność kwirytarna
(obejmująca ruchomości i grunty italskie), wynikająca z prawa cywilnego,
pozostawała wtedy przy pozbywcy, jednak gdyby chciał on dochodzić swego prawa,
pretor udzielał nabywcy ekscepcji procesowej exceptio rei venditae et traditae
("zarzut rzeczy sprzedanej i wydanej"). Później właściciel bonitarny uzyskał
powództwo actio Publiciana dla ochrony swoich praw w razie utraty rzeczy, było
ono skuteczne erga omnes. Własność bonitarna stawała się kwirytarną na skutek
zasiedzenia, miała ona na celu usprawnienie handlu: wystarczyło przejąć
wszystkie kupione rzeczy przy użyciu tradycji, nie tracąc czasu na mancypację
każdej z nich.
Cesja - pojęcie i rozwój historyczny.
Cesja polegała na przeniesieniu wierzytelności przez wierzyciela (cedenta)
na osobę trzecią (cesjonariusza). Nie wymagała ona, rzecz jasna zgody
dłużnika. Cedent odpowiadał wobec cesjonariusza tylko za istnienie
wierzytelności, nigdy za jej ściągalność. Umowa ta prowadziła do zajęcia przez
cesjonariusza miejsca cedującego w stosunkach łączących go z dłużnikiem.
Dłużnik miał prawo użyć wszelkich zarzutów procesowych, jakie miał przeciw
poprzedniemu wierzycielowi, natomiast cesjonariusz korzystał z wszelkich
istniejących umocnień zobowiązania (np. zastawu). Cesja w tej formie powstała
dopiero w prawie poklasycznym i justyniańskim, wcześniej ten sam efekt można
było osiągnąć stosując nowację /patrz pyt. 93 c/. lub w procesie formułkowym,
ustanawiając zastępcę procesowego i upoważniając go do zatrzymania
wyegzekwowanej należności dla siebie (tak zwany cognitor lub procurator in rem
suam).
Kontrakt najmu rzeczy - pojęcie, obowiązki stron.
Kontrakt najmu rzeczy (locatio conducio rei) miała miejsce gdy wynajmujący
wydawał najemcy rzecz do czasowego używania w zamian za określony czynsz.
Wynajmujący odpowiadał za wady fizyczne i z tytułu ewikcji oraz ponosił koszty
utrzymania rzeczy w stanie zdatnym do użytku oraz miał prawo zastawu na
rzeczach wniesionych do najętego domu. Najemca miał płacić czynsz i
konserwować rzecz, miał prawo do pożytków, w razie utraty rzeczy najętej mógł
żądać od właściciela użycia praw ochrony własności i przywrócenia najmu.
Najem a dzierżenie.
Różnica między najemcą a dzierżycielem jest prosta. Najemca płacił czynsz i
utrzymywał rzecz, nie chcąc zatrzymać jej dla siebie, stawał się jednak
właścicielem pożytków. Dzierżyciel posiadał rzecz fizycznie, lecz nie chciał
zatrzymać ani jej ani pożytków.
Rozwój historyczny pojęcia osoby prawnej.
Sama osobę prawną stworzono w średniowieczu na podstawie spostrzeżeń iż
Rzymianie uznawali nie tylko osoby fizyczne za podmioty praw o obowiązków. Za
osoby prawne praw prywatnego uważano:
a/. gminy (municipia, civitates) - w formie gminy zorganizowane były miasta
na prawie rzymskim i latyńskim. Na ich czele stali dwaj urzędnicy -
duumwirowie (duumviri), wzorowali na konsulach, zaś reprezentacja
społeczeństwa była rada dekurionów, wzorowana na senacie. Osobowość prawna
gmin powstała pod koniec republiki, gdy pretor przyznał im w edykcie zdolność
procesową, dając tym samym dostęp do praw prywatnych i do obrotu
gospodarczego.
b/. stowarzyszenia (collegia, universitates) - były to zrzeszenia osób
fizycznych połączonych wspólnym zawodem, sytuacją majątkową lub kultem
religijnym. Aby założyć stowarzyszenie trzeba było trzech osób, aby utrzymać
już istniejące - jedną. Początkowa swoboda tworzenia stowarzyszeń zastała
ograniczona w czasach pryncypatu, gdzie należało uzyskać zezwolenie udzielane
przez senat, a później przez cesarza. Miały one zdolność procesową i odrębność
stosunków majątkowych (prawa i długi stowarzyszenia nie są prawami i długami
jej członków).
c/. skarb państwa (fiscus) - wykształcił się w okresie pryncypatu, była to
część dochodów państwa, pozostawiona do dyspozycji cesarza. Podlegał przepisom
prawa prywatnego i procesu cywilnego. Od dominatu pojęcie skarbu państwa
oznaczało całe wpływy państwowe i poddane było przepisom prawa publicznego.

d/. zakłady dla celów dobroczynnych (piae causae) - powstawały w V VI wieku
n.e. Związane były z Kościołem, były to szpitale, przytułki dla bezdomnych,
starców i sierot. Ich dochody pochodziły głównie z darowizn. Miały pełnię
praw. Gminy i stowarzyszenia uważano za korporacje czyli związek osób
fizycznych realizujący dany cel. Natomiast skarb państwa i zakłady uważano za
fundacje czyli jednostkę stworzoną z majątku fundatora, aby realizować jego
wolę.
Użytkowanie - treść, charakter prawny.
Użytkowanie (ususfructus) była to służebność osobista, polegająca na prawie
używania (uti) cudzej rzecz i pobierania pożytków (frui), przy równoczesnym
obowiązku zachowania jej substancji. Można było odstąpić komuś za
wynagrodzeniem prawo jej wykonywania, lecz nie można było jej zbyć.
Użytkowanie ustanowić można było na rzeczach ruchomych i nieruchomych, lecz
należało zwrócić rzecz po zakończeniu użytkowania w stanie zdolnym do dalszego
korzystania. Na początku pryncypatu stworzono możliwość użytkowania rzeczy
zużywalnych na zasadzie quasi ususfructus, w ten sposób iż użytkownik
otrzymywał własność pewnej ilości rzeczy zużywalnych a po wygaśnięciu tego
prawa zwracał taką samą ilość i jakość.
Pojęcie i rodzaje zobowiązań.
Zobowiązanie (obligatio) to stosunek prawny między wierzycielem (creditor),
który ma prawo żądać od drugiej strony, dłużnika (debitor) określonego
świadczenia, zaś ten drugi ma obowiązek to świadczenie spełnić. Stosunek ten
powodował powstanie prawa wierzyciela do zwrotu czyli wierzytelności
(creditum, nomen)i obowiązku dłużnika do zwrotu długu (debitum). Treścią
zobowiązania mogło być: dare ("dać"), facere ("czynić"), non facere ("nie
czynić") oraz praestare ("uiszczać"). Aby zobowiązanie było ważne musiało
spełniać wymogi: być zgodne z prawem i dobrymi obyczajami, fizycznie możliwe
do spełnienia, określone co do treści. Zobowiązania dzieliły się: a/. cywilne
i naturalne. /patrz pyt. 28/ b/. ścisłego prawa i dobrej wiary. /patrz pyt.
108/ c/. jednostronnie i dwustronnie zobowiązujące d/. kumulatywne i
solidarne. /patrz pyt. 102/ e/. specyficzne i gatunkowe. f/. zobowiązanie i
upoważnienie przemienne. /patrz pyt. 63/
Skarga pauliańska /działanie na szkodę wierzycieli/.
Skarga pauliańska (actio Pauliana) powstała w czasach justyniańskich.
Dotyczyła działania na szkodę wierzycieli przez dłużnika, który specjalnie
umniejszał swój majątek aby wierzyciele nie mogli wyegzekwować swoich
należności. Skarga ta miła zastosowanie wobec osób które odniosły korzyści na
skutek defraudacji majątku, jakiej dopuszczał się dłużnik. Pozwany, który
odpłatnie otrzymał korzyść odpowiadał tylko wtedy gdy wiedział że dłużnik
przez takie działanie działa na szkodę wierzycieli. Kto otrzymał przysporzenie
nieodpłatnie, zawsze ponosił odpowiedzialność, nawet gdy był tego taktu
nieświadomy.
Skargi in rem, in personam, pojęcie, znaczenie, różnice.
Actiones in rem były to skargi z każdego prawa bezwzględnego czyli takiego
w którym powództwo skierowane było przeciw komukolwiek, kto naruszył dane
prawo właściciela (skuteczne erga omnes). W intentio formułki nie było
nazwiska pozwanego, tylko powoda. Prototypem tych powództw były skargi z prawa
własności i z praw na rzeczy cudzej.
Actiones in personam były to wszystkie skargi o wykonanie zobowiązania.
Można je było skierować tylko przeciw dłużnikowi i to jego nazwisko
umieszczano w formułce jako pozwanego. Różnica między tymi powództwami
dotyczyła odmowy wdania się w spór, czyli nieprzyjęcia formułki procesowej.
Odmowa taka w powództwie in rem prowadziła do tego, że pretor wprowadzał
wierzyciela w posiadanie przedmiotu sporu (missio in rem). Powództwo in
personam dawało wierzycielowi posiadanie całego majątku dłużnika, mógł on go
sprzedać i pokryć swoją należność.
Co może być przedmiotem zastawu.
Rzeczy ruchome i nieruchomości, wierzytelności, służebności, inny zastaw.

Odpowiedzialność dłużnika za przypadek.
Dłużnik odpowiadał za przypadek (casus), którego "żadna ludzka przezorność
nie jest w stanie przewidzieć" z wyjątkiem działania siły wyższej (vis maior).
Odpowiedzialność ta powstawała czasami z mocy prawa lub z kontraktu. Na mocy
prawa dotyczyła ona: osoby biorącej cudzą rzecz do bezpłatnego używania,
wierzyciela co do posiadanego zastawu, prowadzącego działalność zarobkową
właściciela okrętów, domów zajezdnych i stajen, osoby które przechowywały
rzecz w swoich magazynach lub przyjęły cudzy materiał w celu wykonania dzieła,
dłużnika w zwłoce.
Sposoby umorzenia zobowiązań.
Prawo cywilne: a/. najprościej było wykonać zobowiązanie, b/. wierzyciel
mógł także zwolnić dłużnika z jego wykonania (przez stypulację lub wpis do
ksiąg przychodu nigdy nie otrzymanego) c/. mogła zajść nowacja (novatio) czyli
odnowienie polegające na zastąpieniu dotychczasowego zobowiązania innym,
zawierającym nowy element np. zmiana strony, warunku, terminu, przedmiotu
umowy. d/. zejście się wierzytelności i długu w jednej osobie (np. spadek) e/.
zbieg tytułów nieodpłatnych (gdy wierzyciel stał się nieodpłatnie właścicielem
danej rzeczy w inny sposób). Prawo pretorskie nie uwalniało od zobowiązania,
była to umowa stron o: a/. niewnoszenie powództwa (pactum de non petendo) -
wierzyciel zrezygnował z dochodzenia swoich praw czasowo (dylatoryjna) lub na
stałe ( peremptoryjna). Jeśli pozwał dłużnika korzystał on z zarzutu
procesowego. b/. potrącenie (compensatio) - gdy obie strony były sobie coś
winne pomniejszano długi między nimi o wartość zobowiązań, można to było
uczynić tylko w procesie - dokonywał tego sędzia.
Szkoła glosatorów.
Szkoła glosatorów została założona przez Irneriusa przy uniwersytecie w
Bolonii i istniała od XI do XIII wieku. Należeli do niej także Bulgarus,
Martinus, Jacobus i Hugo. Zajęli się oni badaniem zbiorów justyniańskich.
Pracowali oni stosując glosy czyli uwagi wpisywane między wierszami lub na
marginesie, objaśniając i porządkując zapomniane zbiory. Jeden z ostatnich
glosatorów, Accursius, zebrał ich prace w dziele Glossa ordinaria, zwanym też
Glossa accursiana.
Actiones arbitrarie.
Były to skargi w których między intentio i condemnatio formułki znajdowało
się dodatkowe upoważnienie dla sędziego aby przed wydaniem wyroku wezwał
pozwanego do spełnienia żądania powoda. Nieusłuchanie tego wezwania powodowało
zasądzenie na wartość przedmiotu sporu oszacowaną przez powoda pod przysięgą.

Współwłasność - powstanie, pojęcie.
Współwłasność (communio pro indiviso) powstawała np. na skutek
dziedziczenia. Rzecz dzieliła się na części idealne (1/2,1/4) lecz nie
oznaczało to podziału rzeczy lecz prawa własności do niej. Każdy z
współwłaścicieli mógł swobodnie dysponować swoją częścią: sprzedać, zastawić,
pobierać procent pożytków i korzystać tak aby nie naruszać praw innych.
Wspólnie właściciele mogli całą rzecz sprzedać bądź zastawić. Mogli też
dokonać podziału rzeczy (np. gruntu) lub wnieść powództwo działowe, jeśli nie
mogli dokonać tego między sobą w zgodzie.
Kontrakty bezimienne.
Od okresu klasycznego istniejące kontrakty okazały się niewystarczające w
stosunku do nowych operacji bezgotówkowych, które rozwinęły się w związku z
dewaluacją pieniądza. Nie posiadały one własnych nazw, a chronione były dzięki
prawu pretorskiemu. Wykonanie zobowiązania przez jedna stronę dawało możność
żądania świadczenia od drugiej strony. Świadczenia te polegały na dare lub
facere. Istniały następujące rodzaje: a/. do ut des ("daję, ażebyś dał") -
powodowało zamianę rzeczami między stronami. b/ do ut facias ("daję, ażebyś
uczynił") - przeniesienie własności rzeczy w zamian za świadczenie drugiej
strony. c/. facio ut des ("czynię, ażebyś dał") - dokonanie świadczenia w
zamian za przeniesienie własności. d/. facio ut facias ("czynię, ażebyś
uczynił") - zamiana świadczeń między stronami. Do kontraktów bezimiennych
należał także kontrakt estymatoryjny /patrz pyt. 32/ i ugoda. Zasadą tych
kontraktów było iż zwrot rzeczy bądź świadczenia powodował uchylenie się od
zobowiązania. Do dochodzenia swoich praw strony miały actio praescriptis
verbis.
Znaczenie formułki w procesie.
W formułce pretor nakazywał sędziemu zasądzenie bądź uwolnienie pozwanego,
w zależności czy podane w formułce okoliczności zostaną uznane w postępowaniu
dowodowym za prawdziwe czy też nie. Najprostsza formułka składała się z
intentio czyli żądanie powoda i condemnatio czyli upoważnienia sędziego do
osądzenia sprawy i wydania wyroku. Formułka mogła też zawierać zwięzły opis
sprawy czyli demonstratio i exceptio czyli zarzut procesowy.
Pierwotne i pochodne nabycie prawa własności.
Actiones civilis i honoraria.
Actiones civiles (skargi cywilne) pochodziły z prawa cywilnego, natomiast
actiones honorariae pochodziły z edyktów pretora i edyla kurulnego. Te
ostatnie nadawały często sankcje stanom faktycznym nie chronionym prawem
cywilnym, często tworzono były przez modyfikacje prawa cywilnego np. formułka
z fikcją /patrz pyt. 104/ i formułka z przestawionymi podmiotami, używana przy
zastępstwie procesowym, gdzie kto inny wymieniony był w intentio (zastępowany)
a kto inny w condemnatio (zastępcy).
Zakres zdolności prawnej obywateli rzymskich.
Zdolność prawną mieli tylko ludzie wolni, lecz mogli jej mieć różny zakres.
Sytuację tą określano jako status i była ona różna w zależności od wolności,
obywatelstwa, stanowiska w rodzinie. Jeśli chodzi o wolność, mieli ją tylko
wolni lecz dzielili się oni na wolnych od urodzenia (ingenui) i wyzwoleńców
(liberti). Wyzwoleniec według prawa cywilnego nabywał obywatelstwo rzymskie, o
ile miał je pan. Ale nie mógł objąć urzędu pochodzenia republikańskiego i
podlegał prawu patronatu czyli był zobowiązany do szacunku i posłuszeństwa.
Patron mógł go także zobowiązać do pełnienia bezpłatnych usług (operae).
Istniały także osoby półwolne: dłużnik w więzieniu prywatnym wierzyciela,
wykupiony z niewoli nieprzyjacielskiej przez Rzymianina do czasu zwrotu sumy,
oddani w mancipium (odpracowanie szkody lub przyuczenie dziecka do zawodu),
koloni. Pod względem obywatelstwa istnieli Rzymianie, Latynowie i cudzoziemcy
(peregrini) /patrz pyt.53/. Pod względem rodzinnym można było być sui iuris
czyli nie podlegać władzy ojcowskiej i alieni iuris.
Mancypacja jako sposób nabycia własności.
Mancypacja była to czynność stanowiąca początkowo wymianę towaru na
odważony kruszec. Następnie ewoluowała i stała się czynnością pozorną, w
niektórych przypadkach. Aby stać się właścicielem rzeczy mancypowanej należało
uchwycić ją ręką.
Zobowiązanie solidarne.
Zobowiązanie solidarne powstawało gdy zaistniała mnogość wierzycieli lub
dłużników, lecz spełnienie świadczenia przez jednego bądź jednemu powodowało
jego pełne spełnienie. Wyróżnia się zobowiązania solidarne bierne (wielu
dłużników) i czynne (wielu wierzycieli). Istniało tutaj prawo regresu czyli
roszczenia zwrotnego: dłużnika, który spłacił cały dług i żądał od kompanów
zwrotu ich części długu, bądź wierzycieli którzy żądali od jednego z nich
wydania należnych im części, bo otrzymał on całą należność. Prawo to musiało
wynikać z wzajemnych stosunków między dłużnikami bądź wierzycielami.
Delikty - prawo cywilne.
Delikt (delicta) było to przestępstwo prywatne godzące w czyjś interes
osobisty bądź majątkowy. Z deliktem wiązała się grzywna (poena), której mógł
dochodzić poszkodowany za pomocą skargi penalnej. Za delikty uważano: kradzież
(furtum), rabunek (rapina), bezprawne wyrządzenie szkody majątkowej (damnum
iniuria datum) i zniewaga (iniuria). /patrz pyt. 5/
Formułka z fikcją.
Formułka z fikcją (formula ficticia) zawierała element nieprawdziwy w
opisanym stanie faktycznym, który sędzia musiał uznać za istniejący (np. nakaz
potraktowania cudzoziemca jak Rzymianina ).
In iure cessio - sposób nabycia własności.
Był to pozorny proces, umożliwiający zmianę właściciela. W procesie tym
nabywca twierdził, że jest właścicielem rzeczy, a sprzedawca milczał lub
zgadzał się z nim, nabywano w ten sposób własność kwirytarną.
Szkoły prawne w I wieku naszej ery.
Do połowy II wieku n.e. prawnicy skupiali się w dwóch szkołach: Prokulianów
i Sabinianów. Szkoły te zajmowały się głównie nauczaniem prawników. Szkołę
Prokulianów założył Antistius Labeo, pretor za Augusta. Stworzył on ponad 400
ksiąg. Jego następcą był Proculus. Inni znani prawnicy tej szkoły to Neratius
Priscus i Iuventius Celsus, członkowie rady cesarskiej Hadriana. Szkołę
Sabinianów stworzył Ateius Capito, konserwatysta popierający kult cesarza.
Jego następca to Massurius Sabinus, twórca komentarzy do prawa cywilnego. Do
szkoły tej należał także Cassuis Longinus, Salvius Iulianus oraz Gaius, twórca
podręcznika do prawa cywilnego o nazwie Institutionum iuris civilis
commentarii quattuor (Instytucji prawa cywilnego cztery księgi).
Emfiteuza - wieczysta dzierżawa.
Wieczysta dzierżawa (emphyteusis) powstawała na skutek kontraktu
właściciela gruntu z dzierżawcą. Emfiteuza była prawem zbywalnym i
dziedzicznym. Niewiele różniła się od własności. Emfiteuta nabywał na własność
wszystkie pożytki z chwilą odłączenia, mógł ustanowić służebność oraz hipotekę
na gruncie. Mógł także go sprzedać, proponując najpierw właścicielowi
pierwokup. Jeżeli właściciel nie skorzystał z propozycji, musiał otrzymać 2%
ceny sprzedaży. Emfiteuta musiał płacić czynsz właścicielowi i wszelkie
podatki, miał także obowiązek niepogarszania gruntu. Do ochrony swoich praw
emfiteuta miał actiones in rem, korzystał także z interdyktów posesoryjnych.

Zobowiązania ścisłego prawa i dobrej wiary.
W przypadku zobowiązania ścisłego prawa, ewentualne powództwo musiało
opiewać dokładnie na treść umowy między stronami. Jeśli w umowie była mowa o
pożyczce, można było żądać tylko jej zwrotu, bez uwzględnienia odsetek. Jeśli
powód żądał więcej, sędzia musiał oddalić powództwo. Zobowiązanie dobrej wiary
miało tą przewagę, iż ewentualny pozew mógł opiewać nie tylko na kwotę
pożyczki ale i procentów. Nadmierne żądania powoda sąd mógł zredukować do
słusznej czyli sprawiedliwej kwoty.
Kontrakt najmu.
Kontrakt najmu miał trzy postacie:
a/. kontrakt najmu rzeczy (locatio conductio rei) /patrz pyt. 84/
b/. kontrakt najmu usług (locatio conductio operarum) - pracownik
niewykwalifikowany pracuje dla pracodawcy w systemie dniówek, płatnych z dołu.
Jeśli choruje - nie zarabia, jeśli jest a szef nie korzysta z jego usług -
dniówka mu się należy.
c/. kontrakt najmu dzieła (locatio conductio operis) - przyjmujący
zamówienie zobowiązywał się do wykonania dzieła a zamawiający do zapłaty.
Przedmiotem kontraktu był efekt końcowy, najczęściej zamawiający dostarczał
własny materiał, wykonawca nie musiał sam wykonywać dzieła, chyba że było to
zastrzeżone w umowie.
Etapy rozwoju prawa prywatnego.
Wyróżnia się cztery okresy:
a/. prawa archaicznego (wczesnego) - od początku Rzymu do początku wojen
punickich (połowa III wieku p.n.e.)
b/. prawa przedklasycznego - od początku wojen punickich do początku naszej
ery.
c/. prawa klasycznego - od początku naszej ery do 235 roku n.e.
d/. upadku prawa rzymskiego (schyłkowy, poklasyczny) - od 235 roku n.e. do
565 roku n.e. (śmierć Justyniana I).
Wyodrębnia się podokres prawa justyniańskiego - za panowania Justyniana I -
od 527 do 565 roku n.e.
Konkubinat i inne związki pozamałżeńskie.
Konkubinat był to trwały związek kobiety i mężczyzny którzy bądź nie
chcieli zawrzeć rzymskiego małżeństwa (affectio maritalis) bądź nie mogli tego
uczynić z braku conubium. Konkubina nie miała honorowych praw żony, a dzieci
nie podlegały władzy ojca. Rzymianie lubili konkubinat bo lex Iulia de
adulteriis z 18 roku p.n.e. wprowadziła surowe kary dla cudzołożącej mężatki
(adulterium) i panny (stuprum) uprawiającej stosunki seksualne. Konkubinat
według Rzymian nie przynosił ujmy i dozwolony był z wyzwolenicami, wolnymi
prostytutkami, sutenerkami, aktorkami i kobietami niskiego pochodzenia. W
praktyce nie karano także konkubinatów z pannami.
Zagadnienie kilku zastawów na jednej rzeczy.
Kilka zastawów na jednej rzeczy mogło powstać tylko przy zastawie umownym
(hipoteka), w którym dłużnik zatrzymywał rzecz zastawu. Między wierzycielami
istniała zasada prior tempore, potior iure (kto pierwszy w czasie , ten lepszy
co do prawa) dająca najlepsze stanowisko pierwszemu wierzycielowi. On
sprzedawał rzecz zastawu, zaspokajając swoje roszczenia, nadwyżka przechodziła
do następnego i tak dalej, jeśli oczywiście było co przekazać. Wyjątek
stanowiła hipoteka uprzywilejowana, jej wierzyciel był zawsze na czele.
Zobowiązanie kumulatywne i solidarne.
Zobowiązanie kumulatywne miało miejsce gdy każdy z wielu dłużników miał
obowiązek spełnić całe świadczenie na rzecz wierzyciela bądź wierzycieli.
Spełnienie świadczenia przez jednego dłużnika bądź wobec jednego wierzyciela
nie uszczuplało praw innych osób uprawnionych. Najczęściej powstawało jako
grzywna kilku sprawców deliktu wobec poszkodowanego. Każdy z nich musiał
zapłacić, chodziło o ich ukaranie. Zobowiązanie solidarne natomiast powstawało
gdy zaistniała mnogość wierzycieli lub dłużników, lecz spełnienie świadczenia
przez jednego bądź jednemu powodowało jego pełne spełnienie. Wyróżnia się
zobowiązania solidarne bierne (wielu dłużników) i czynne (wielu wierzycieli).
Istniało tutaj prawo regresu czyli roszczenia zwrotnego: dłużnika, który
spłacił cały dług i żądał od kompanów zwrotu ich części długu, bądź
wierzycieli którzy żądali od jednego z nich wydania należnych im części, bo
otrzymał on całą należność. Prawo to musiało wynikać z wzajemnych stosunków
między dłużnikami bądź wierzycielami.
Umowa powiernicza.
Umowa powiernicza (fiducia), będąca kontraktem realnym powstawała gdy
pozbywca przenosił na odbiorcę własność rzeczy oznaczonych co do gatunku,
umawiając się równocześnie, iż jej zwrot nastąpi w określonych okolicznościach
w tej samej ilości i jakości. Własność rzeczy przenoszono przy użyciu
mancypacji lub in iure cessio. Celem umowy powierniczej było zabezpieczenie
wierzytelności lub wyświadczenie przysługi, wtedy było korzystne dla oddawcy
przekazać kosztowną rzecz na przechowanie w bezpiecznym miejscu jak też i dla
odbiorcy gdy zyskiwał rzecz w bezpłatne użyczenie.
Cechy charakterystyczne rzymskiego procesu kognicyjnego.
Brak podziału na stadia in iure i apud iudicem, zanik formułki, proces
toczył się przed urzędnikiem państwowym (najpierw cesarz i prefekci, potem
konsulowie i specjalni pretorzy ds. opieki i fideikomisów). Strony nie
wybierały sędziego, mogły zgłosić zarzut iudex suspectus ("sędzia
podejrzany"), jeśli nie były pewne jego bezstronności. W okresie dominatu
procesu nie prowadzono na placu lecz w pomieszczeniach, ograniczało to dostęp
niższych stanów. Postępowanie było pisemne, wszystkie czynności i orzeczenia
wydawano pisemnie. Wprowadzono wysokie opłaty sądowe, przegrany płacił za
przeciwnika, było to zapisane w wyroku. Wprowadzono legalną ocenę dowodów,
interwencją uboczną, postępowanie zaoczne i domniemanie prawne, zrezygnowano z
zasady kondemnacji pieniężnej, rzadko orzekano egzekucję majątkową generalną,
zlikwidowano "zarzut sprawy doprowadzonej przed sąd" (exceptio rei in iudicium
deductae).
Rzeczy użytkowe i nieużytkowe.

Kontrakt zastawu ręcznego.
Zastaw ręczny(pignus) był zabezpieczeniem innej umowy, jego cechami było to
że w razie wykonania umowy biorący rzecz w zastaw miał obowiązek jej zwrotu, a
zastawiający mógł tego żądać sądownie. W razie jego niewykonania, bądź przed
jego wykonaniem, zastawnik miał prawo wydobycia utraconej rzeczy erga omnes.
Zastawnik miał posiadanie nad rzeczą, mógł żądać zwrotu nakładów poniesionych
na rzeczy, jak i prawo retencji. Odpowiedzialność obu stron sięgała do
lekkiego niedbalstwa (culpa levis in abstracto), zastawnik dodatkowo
odpowiadał za utratę lub zniszczenie zastawionej rzeczy.
Osobowe i majątkowe skutki małżeństwa.
Skutki zależały od tego czy żona jest pod władzą męża (małżeństwo cum manu)
czy jest alieni iuris (małżeństwo sine manu). W pierwszym przypadku wchodziła
do rodziny agnacyjnej męża jako jego córka, a siostra dla własnych dzieci.
Wszystko co miała i nabyła stawało się własnością męża. W małżeństwie sine
manu żona była dla własnych dzieci krewną kognacyjną a nie agnacyjną. Istniała
wtedy rozdzielność majątkowa i obowiązywał zakaz darowizn między małżonkami,
zniesiony za Justyniana I. Osobowym skutkiem był też obowiązek szacunku między
małżonkami i prawo kobiety do zajmowania honorowego stanowiska rzymskiej
mężatki - matrony.
Transmisja powołania do dziedziczenia.
Transmisja powołania (transmissio) polegała na możności nabycia prawa do
spadku z którego nie skorzystał dziedzic powołany przed swoją śmiercią przez
jego spadkobierców. Pojawiła się ona bardzo późno i w prawie justniańskim
przyjęto dopiero jej istnienie, dając dziedzicom jeden rok na skorzystanie z
tego prawa.
Powstanie i wygaśnięcie służebności.
Służebność powstawała na skutek decyzji właściciela i przy udziale osoby
zainteresowanej. Służyły do tego in iure cessio, ale grunty wiejskie można
było mancypować. Równie dobrze służebność mogła powstać poprzez zastrzeżenie
właściciela, który np. sprzedawał nieruchomość. Mogła ona także powstać na
mocy wyroku sądowego, mógł to także uczynić ojciec wydziedziczając córkę aby
własność całego majątku pozostała w rękach syna. Wygaśnięcie służebności
następowało w razie zniszczenia rzeczy obciążonej, konfuzji prawa służebności
i własności nad rzeczą, na skutek śmierci uprawnionego do korzystania z tego
prawa oraz w przypadku niekorzystania ze służebności przez określony prawnie
czas lub zrzeczenia się tego prawa.
Powództwo ustalające w procesie rzymskim.
Jego formułka zawierała tylko intentio, wnosiło się w celu ustalenia
stosunku prawnego lub stanu faktycznego. Nazywano je praeiudicium
("postępowanie przedsądowe"), gdyż miało na celu przygotowanie następnego
procesu.
Domniemanie ojcostwa
Domniemanie ojcostwa miało miejsce gdy mężczyzna był mężem kobiety, a
dziecko urodziło się najwcześniej w 182 dni od zawarcia związku i najpóźniej w
300 dni od jego ustania. Obowiązywała zasada pater is est, quem nuptiae
demonstrant ("ojcem jest ten na kogo wskazuje małżeństwo"). Można było
wystąpić z powództwem sądowym o zaprzeczenie ojcostwa.
Pojęcie formy testamentu.
W najdawniejszym prawie rzymskim istniały dwie formy testamentu: testament
sporządzony na zgromadzeniu ludowym i przed oddziałem wojskowym przed walką.
Następnie rozwinął się testament mancypacyjny. Spadkodawca mancypował cały
majątek na powiernika, udzielając mu instrukcji komu i jaką część ma wydać po
jego śmierci. Później rozwinął się testament na tabliczkach woskowych.
Spadkodawca wręczał go powiernikowi przy mancypacji oświadczając, iż jest to
jego testament. Testament taki opatrzony był 7 pieczęciami: spadkodawcy,
wagowego i pięciu świadków. Kolejnym etapem (493 rok .n.e.) był testament
spisywany na papierze, który spadkodawca (testator) okazywał naraz pięciu
świadkom, którzy poświadczali to swym podpisem, co musiał też uczynić i jego
autor. Później stworzono testament, którego ważność istniała przy jednym tylko
podpisie - oczywiście testatora. Istniały także testamenty publiczne (V wiek
n.e.): testament złożony u cesarza i wpisany do akt sądowych lub gminnych.

Pacta legitma.
Pacta legitima były to umowy uznane za zaskarżalne przez ustawy cesarskie
okresu dominatu, wśród nich były: darowizna (donatio) i zapis na sąd polubowny
(compromissum).
Zastaw rzeczywisty i umowny.
Istniał zastaw rzeczywisty (pignus)/patrz pyt.117/ i umowny czyli hipoteka
(hypotheca). Hipoteka powstawała jako nieformalna umowa wierzyciela z
dłużnikiem i była dołączana do innej umowy jako jej zabezpieczenie. /patrz
pyt. 31 i 112/.
Rzymskie zbiory konstytucji cesarskich.
Za dominatu ustawy cesarskie spisano w kodeksy: gregoriański,
hermogeniański i uznany prawnie teodozjański z 438 roku n.e. . Ten ostatni
uznał za nieważne wszystkie nowe ustawy nie wpisane do kodeksu, zawierał także
dwa poprzednie.
Konfuzja - sposób wygaśnięcia zobowiązań.
Konfuzja jako sposób wygaśnięcia zobowiązań miała miejsce gdy w jednej
osobie zlewały się prawa zobowiązania i wierzytelności (np. otrzymanie spadku
od wierzyciela).
Uwaga: niniejszy skrypt ma za zadanie streścić podręcznik, a nie go zastąpić.
Nie zawiera wszystkich wiadomości niezbędnych do uzyskania zaliczenia i zdania
egzaminu, czego Autor sobie i innym szczerze życzy.
(c) by Redo, Rzeszów 2000. Wszelkie prawa zastrzeżone. Żadna część
niniejszego opracowania nie może być, zarówno w całości jak i we fragmentach, w
żaden sposób przetwarzana, powielana bądź przechowywana w jakiejkolwiek bazie
danych bez zgody Autora. Autor nie ponosi odpowiedzialności za błędy w treści.
Zbieżność zagadnień z pytaniami egzaminacyjnymi jest nieprzypadkowa i wynika z
woli Autora; treść, forma i zakres pytań nie jest w pełni zbieżny. Opracowano na
podstawie: "Zarys prawa rzymskiego", autor - Mieczysław Żołnierczuk, wydawnictwo
MORPOL, Lublin 1998. Autor upoważnia Serwer Studentów Prawa do bezpłatnego
rozpowszechniania i przechowywania niniejszego opracowania w Internecie.

zanotowane.pl

doc.pisz.pl

pdf.pisz.pl

teen-mushing.xlx.pl