średniowiecze

Lemur zaprasza

Średniowiecze.

Spis treści

l
"Bogurodzica" jako zabytek języka
polskiego, historia utworu, walory literackiel

l
Omów
znane ci średniowieczne zabytki języka polskiegol

l
Etos
rycerza na podstawie przykładów z literatury polskiej i obcejl

l
Dążenie
do ideału etycznego w literaturze średniowiecza.l

l
Polskie
dziejopisarstwo średniowiecznel

l
Nawiązania
do średniowiecza w literaturze polskiej późniejszych epok.l

l
Z
jakimi epokami kojarzysz style: gotyk, barok, klasycyzm; omów je i podaj
przykładyl

9-10.
"Bogurodzica" jako zabytek języka polskiego, historia utworu, walory literackie

"Bogurodzica" jest najwspanialszą i najstarszą
polską pieśnią religijną. Nie znamy dokładnej daty jej powstania. Jej powstanie
wiąże się z okresem pomiędzy wiekiem X i XIV, a najczęściej przyjmuje się
pierwszą połowę wieku XIII. Z powstaniem "Bogurodzicy" w X wieku wiąże
się legenda, przypisująca jej autorstwo świętemu Wojciechowi. Był on jednak
biskupem przybyłym z Czech i prawdopodobnie nie znał dobrze języka polskiego.
Autor pieśni jest nieznany, mógł nim być wykształcony mnich średniowieczny.
"Bogurodzica jest wzorowana na uroczystych tekstach łacińskich. Nie jest
to jednak przekład, ale utwór oryginalny.

Najstarszy zachowany odpis "Bogurodzicy" tzw.
Krakowski pierwszy pochodzi z roku 1407. Obejmuje on dwie zwrotki. Pierwsza
skierowana jest do Matki Bożej, druga do Jezusa za pośrednictwem Jana Chrzciciela.
Z 1408 roku pochodzi odpis krakowski drugi. Liczy on już 14 zwrotek. Do
dwóch pierwszych dołączono pieśni pasyjne (wielkanocne) i pieśni litaniczne
skierowane do różnych świętych.

O ogólnonarodowym znaczeniu "Bogurodzicy" świadczy
umieszczenie jej we wstępie do Statutu Łaskiego z 1506 roku - także pierwszy
drukowany. Statut Łaskiego był zbiorem praw polskich. Z kroniki Jana Długosza
dowiadujemy się, że Bogurodzica była śpiewana przed bitwami pod Grunwaldem
i Warną. Miała wtedy charakter pieśni patriotycznej. Był to hymn koronacyjny
pierwszych Jagiellonów. Bogurodzica straciła swe znaczenie w drugiej połowie
wieku XVI. Z zapomnienia wydobył ją nurt poezji patriotycznej XIX wieku
(narodowo-wyzwoleńczej). Świadczy o tym między innymi przedruk Bogurodzicy
przez Niemcewicza w "Śpiewach historycznych". Nawiązuje do niej także Juliusz
Słowacki w hymnie napisanym na wieść o wybuchu powstania listopadowego
pt. "Bogurodzica". Do pieśni tej nawiązuje Sienkiewicz w "Krzyżakach" i
"Potopie" oraz młodzi poeci okresu okupacji np. Baczyński - "Modlitwa do
Bogurodzicy".

Pierwsza strofa to apostrofa do Matki Boskiej,
którą autor w imieniu zbiorowości prosi o pozyskanie dla ludzi łaski jej
syna - Chrystusa. Druga strofa to apostrofa do Chrystusa. Za pośrednictwem
Chrzciciela autor prosi o spełnienie próśb ludzi. Zwrotki przedziela powtarzający
się zwrot "Kyrieleison".

Kompozycja utworu i jego intelektualny charakter
przypomina porządek naukowego traktatu godzącego (zgodnie z wymogami scholastyki)
prawa wiary i rozumu. Matka Boga, Dziewica, Pośredniczka jawi się tutaj
jako wyposażona w godności przypisane jej dogmatycznie. Dalsze osoby występujące
w tekście - Chrystus, Bóg i Jan Chrzciciel - tworzą z Marią święty zespół
czterech osób. Jest to liczba symboliczna, odnosi się do czterech cnót
(męstwo, sprawiedliwość, umiarkowanie, roztropność). Liczba ta obok trójki,
dziewiątki, dziesiątki, bywała często eksponowana w średniowiecznej sztuce
np. z kwadratowych kamieni budowano wczesnośredniowieczne romańskie świątynie.

Jak typowy wiersz średniowieczny "Bogurodzica"
jest wierszem rymowo-zdaniowym (asylabicznym). Nie przestrzega jednakowego
rozmiaru sylabicznego w każdym wersie. Typowy dla utworów średniowiecznych
był także ich meliczny charakter, "Bogurodzica" znakomicie nadaje się do
śpiewania. Występują rymy wewnętrzne - "Bogurodzica, dziewica" i rymy zewnętrzne
- "sławiena, zwolena". Charakterystyczna jest także intonacja rosnąco-opadająca.
Wynika ona ze zgodności zdań lub jednorodnych członów zdań z długością
wersu.

W "Bogurodzicy" odnajdujemy wiele starych form
językowych, dziś już nie stosownych. Przykładem są zmiany fonetyczne -
brak przegłosu, tłumaczony wpływem czeskim, związany z hipotezą autorstwa
świętego Wojciecha. Przegłos to dawny proces fonetyczny polegający na przejściu
w określonej pozycji "e" w "a" lub "o":

słowiena - sławiona
zwolena - zwolona

Obecnie nie używane formy trybu rozkazującego:
zyszczy, spuści, napełń, słysz. Cechą charakterystyczną jest niezgodność
przypadków:

Bogu + rodzica
r.m. lp, C + r.m. lp, D

Zmieniona forma "Bogarodzica" pojawiła się
w drugim odpisie krakowskim. W utworze tym występuje wiele archaizmów np.:
Gospodzina, Krzciciela, zwolena, Bożyc. Bożycze to forma wołacza od rzeczownika
Bożyc (syn Boga). Jest to forma petronimiczna z języka rosyjskiego. Zwrot
"Bogiem sławiena" dzisiaj zastępujemy rzeczownikiem z przyimkiem: przez
Boga sławiona.

11.
Omów znane ci średniowieczne zabytki języka polskiego

Początki dziejów naszego języka wiążą się z kształtowaniem
się naszej państwowości i przyjęciem chrześcijaństwa w 966 roku. Państwo
Mieszka I scalało wcześniejsze państwa plemienne. Każde z tych plemion
posługiwało się swoim dialektem. Dialekty te różniły się między sobą. Nie
były to jednak duże różnice, nie uniemożliwiały one porozumiewania się,
ale daleko było do jednolitego języka polskiego.

Najwcześniej zapisanymi polskimi wyrazami są nazwy
miejscowe, nazwy rzek i plemion. Odnajdujemy je w tekstach łacińskich i
dlatego są zniekształcone.

Najstarszy dokument tego typu pochodzi z IX wieku.
Jest to historyczno-geograficzny opis rejestrujący terytoria plemienne
środkowej Europy. Rękopis ten został sporządzony przez autora pochodzącego
z Bawarii. Wymienia on liczne nazwy, które odnosiły się do plemion zamieszkujących
obszary późniejszego państwa polskiego.

"Dagome iudex" to najdawniejszy polski dokument,
w którym Mieszko I oddał swoje państwo pod opiekę papieża. Sporządzony
w X wieku, prawdopodobnie około 990 roku. Zachowały się jedynie kopie streszczenia
z późniejszego okresu. Łacińska pisownia zniekształciła formę polskich
nazw. Dokument wymienia nazwy plemion, rzek, grodów.

Z XI wieku pochodzi kronika magdeburskiego biskupa
Thietmara. Zawiera ona m.in. opis walk polsko-niemieckich w latach 1000-1015,
Rękopis w języku łacińskim, nazwy polskie zniekształcone.

Ważnym zabytkiem języka polskiego jest "Bulla
gnieźnieńska" sporządzona w roku 1136 w kancelarii papieża Innocentego
II. Zawierała rejestr dóbr arcybiskupa gnieźnieńskiego zatwierdzonych przez
papieża. Jest to dokument bardzo obszerny, dostarcza wiele materiału językowego.
Na jego podstawie można już stosunkowo dużo powiedzieć o ówczesnej polszczyźnie.
W tekst łaciński wpleciono 410 nazw polskich, są to głównie nazwy miejscowe
i osobowe. Ze względu na znaczenie "Bulli gnieźnieńskiej" dla badań historii
polszczyzny Aleksander Bruckner (1956-1939, wybitny polski językoznawca)
nazwał ją "złotą bullą języka polskiego".

Pierwsze zdanie zapisane po polsku pochodzi z
Księgi henrykowskiej, zawierającej dzieje klasztoru cystersów w Henrykowie
(k. Wrocławia). Powstała w roku 1270, po łacinie. Zdanie polskie brzmi:
"daj, ać ja pobruszę, a ty poczywaj".

Najstarszym zabytkiem polskiej prozy kaznodziejskiej
są "Kazania świętokrzyskie". Zachowały się w kopii oryginału z końca XIII
wieku lub początku XIV wieku. Wskazują na to cechy językowe tekstu niespotykane
w innych przekazach czternastowiecznej polszczyzny. "Kazania świętokrzyskie"
odnalazł dopiero w końcu XIX wieku Aleksander Bruckner, w petersburskiej
bibliotece publicznej, wszyte w oprawę innego rękopisu. Nazwał je świętokrzyskimi,
ponieważ księga, w której się przechowały były wcześniej własnością biblioteki
klasztoru benedyktynów w Górach Świętokrzyskich. Kazania były adresowane
do ludzi wykształconych. Przedstawiają obraz polszczyzny regionalnej, odmiany
małopolskiej.

"Kazania gnieźnieńskie" pochodzą z początku XV
wieku i również reprezentują polską prozę kaznodziejską. Nie ma w nich
mazurzenia i dlatego uważa się, że pochodzą z obszaru Wielkopolski. Były
adresowane do pospólstwa, napisane potocznym językiem. Miały charakter
religijny. "Kazania gnieźnieńskie" ukazują odmianę wielkopolską ówczesnej
polszczyzny.

Zabytkami o charakterze religijnym są również
psałterze. Z końca XIV wieku pochodzi "Psałterz floriański". Nazwa pochodzi
od klasztoru świętego Floriana w Austrii, gdzie ten psałterz odnaleziono.
Ma on trzy wersje językowe: polską, łacińską, niemiecką. "Psałterz puławski"
pochodzi z XV wieku. Podobnie jak inne psałterze z tego okresu był tłumaczony
z dawnych przekładów z XIII wieku. "Biblia królowej Zofii" pochodzi również
z XV wieku. Zwana jest biblią szaroszpatacką. Rękopis był przeznaczony
dla żony Władysława Jagiełły - Zofii.

Najcenniejszym zabytkiem polskiej poezji średniowiecznej
jest "Bogurodzica", powstał między XII a XIV wiekiem. Ma ona charakter
wiersza religijnego wzorowanego na tekstach łacińskich, ale jest utworem
oryginalnym. W średniowieczu pełniła funkcję pieśni patriotycznej, był
to też hymn koronacyjny pierwszych Jagiellonów.

"Legenda o świętym Aleksym" to wiersz staropolski,
którego zapis pochodzi prawdopodobnie z 1454 roku. Opiera się na wzorze
francuskim lub włoskim. Pierwotna wersja utworu powstała w V-VI wieku w
Syrii, skąd około wieku X przeszła do Europy Zachodniej. Odtąd zaczęły
powstawać liczne redakcje żywota świętego Aleksego, spisywane po łacinie
i w językach narodowych. Utwór reprezentuje typ literatury hagiograficznej
(żywotopisarstwo świętych). Utwory hagiograficzne były bardzo popularne
w średniowieczu. Autor anonimowy. "Legenda o świętym Aleksym" przedstawia
wzorzec osobowy ascety-świętego. Bohaterem wiersza jest syn księcia Rzymu
- Aleksy. Pochodził on z rodziny chrześcijańskiej, wychowany w atmosferze
uwielbienia Boga. Kiedy miał 24 lata poślubił cesarską córkę Famionę. Darował
jednak żonie dziewictwo. Po niespełnionej nocy poślubnej opuszcza dom rodzinny,
a posiadane złoto, srebro i klejnoty rozdaje ubogim. Staje się żebrakiem
proszącym o litość pod jednym z kościołów. Pewnego dnia Matka Boża zeszła
z obrazu i przemówiła do klucznika tego kościoła by wpuścił Aleksego do
środka ponieważ było zimno. Klucznik rozgłosił ten cud i Aleksego ogłoszono
świętym. Ten jednak nie zabiegał o sławę i anonimowo wrócił do domu rodzinnego.
Położył się pod schodami. Leżał tam nierozpoznany przez 16 lat i spadały
na niego pomyje. Po 16 latach umiera, przed śmiercią spisał swoje dzieje
w liście. Po jego śmierci działy się liczne cuda - dzwony same biły w kościołach,
dzięki cudownej mocy ciała chorzy odzyskiwali zdrowie. Nikt nie mógł wyjąć
listu z ręki zmarłego. Zrobiła to dopiero jego żona, która również pozostała
"czysta". Z listu wszyscy dowiedzieli się o męczeństwie świętego Aleksego.

Przykładem wiersza nie podejmującego tematyki
religijnej jest utwór "O zachowaniu się przy stole". Zapis pochodzi z roku
1415. Autor był szlachcicem z Gocławic, na imię miał Przesław. Zmarł w
1419. Jest to najdawniejszy ze znanych wierszy obyczajowo-dydaktycznych.
Rozpoczyna się i kończy apostrofą do Boga. Zawiera wskazówki co do zachowania
się przy stole. Autor napomina mężczyzn by nie wybierali największych i
najlepszych kąsków, by zwracali uwagę na innych biesiadników, zwłaszcza
na kobiety. Utwór zawiera także pochwałę kobiet. Autor znał dwory polskie,
a także obyczaje biesiadne sąsiadów zachodnich. Usiłował wszczepić wyższą
kulturę bycia współczesnym mu Polakom, wraz z rycerskim kultem dla kobiety.

Innym przykładem wiersza nie podejmującego tematyki
religijnej jest anonimowy utwór "Satyra na leniwych chłopów", zapisany
prawdopodobnie w 1483 roku. Podejmuje on temat konfliktu między panami
a kmieciami. Ma cech opisu satyrycznego, piętnuje złe cechy chłopów. Już
tytuł zawiera tezę o ich lenistwie, a cały utwór ją uwydatnia. Autor wytyka
chłopom unikanie pracy, oszukiwanie, troskę o własne dobra. Przy interpretacji
należy uwzględnić ówczesne realia społeczne: sytuacja poddanych nie była
jeszcze rozpaczliwa. Chłopi gospodarowali wówczas na powierzchni ok. 16
ha, byli dość zamożni. Pańszczyzna w XIV wieku sprowadzała się do kilku
dni w roku, w wieku XV było to już 1-2 dni w tygodniu, co zaczęło wywoływać
konflikty i skargi sądowe wnoszone przez chłopów. Wiersz ten nie jest odosobnionym
przykładem podjęcia tematu konfliktu międzystanowego. Średniowieczne teksty
kaznodziejskie często obrazowały różne stany - szlachtę, mieszczaństwo,
kler, chłopów, określały ich społeczne powinności, piętnowały wykroczenia.
Popularność tego typu wypowiedzi wynikała głównie z troski o zachowanie
panującego wówczas hierarchicznego modelu społeczeństwa feudalnego, które
miało stanowić jedność dzięki współdziałaniu różnych stanów.

"Rozmowa mistrza Polikarpa ze śmiercią" to najdłuższy
polski wiersz średniowieczny. Rękopis powstał w latach 1463-1465. Jest
to utwór moralizująco-dydaktyczny, podejmujący popularną w średniowieczu
myśl memento mori. Na początku utworu umieszczona jest apostrofa do Boga
aby pomógł autorowi w stworzeniu dzieła. Utwór ma skłonić ludzi do zastanowienia
się nad sobą i poprawy. Zawiera charakterystyczne dla ówczesnej epoki przeświadczenie
o nieuchronnym końcu życia wszystkich ludzi. Mistrz Polikarp prosi Boga
o łaskę. Widzi ją w kościele gdy jest sam. Widzimy symboliczny, przerażający
obraz śmierci.

        "Uźrzał człowieka nagiego
         Przyrodzenia niewieściego
         Obraza wielmi szkaradnego ()
         Chuda blada, żółte lice
         Łszczy się jako miednica
         Upadł ci jej koniec nosa
         Z oczu płynie krwawa rosa ()
         Nie było warg u jej gęby ()
         Grożną kosę w ręku mając"

Autor wykorzystał malarski motyw tańców śmierci.
Mistrz Polikarp rozpoczyna dialog ze śmiercią. Ta mówi o swej wielkiej
władzy nad ludźmi, niezależnie od ich stanu majątkowego, czy przynależności
klasowej. "Wszytki moja kosa skarze". Szczególnie pastwić będzie się nad
grzesznikami. Wyrówna wszystkie niesprawiedliwości. Wszyscy będą musieli
cierpieć za swoje przewinienia: duchowni za nadużywanie jadła i napojów,
szczególnie alkoholowych, sędziowie za przekupstwo, kupcy i handlarze za
wszelkie nieuczciwości. Do nieba pójdą jedynie ludzie skromni i pobożni,
którzy żyją w bojaźni bożej. Ci nie muszą lękać się śmierci. Utwór ten
wyrasta z chrześcijańskich rozważań o śmierci obejmujących krąg tzw. czterech
spraw ostatecznych - mękę, agonię i śmierć, sąd ostateczny, niebo lub piekło.
Szczególnie burzliwy okres XIV-XV w. - kryzys cesarstwa i papiestwa, wstrząsy
społeczno-gospodarcze, wojny, epidemie, fala głodu - budziły poczucie zagrożenia
i niepewności życia, wzmagając zarazem pogardę dla świata i jego przemijających
wartości. Uciechy, pokusy i wspaniałości życia ukazywano jako zwodnicze
i podlegające nieubłaganej władzy śmierci.

Tekst utworu "Posłuchajcie bracia miłe" pochodzi
z lat 70-tych wieku XV. Znajdował się w bibliotece w Górach Świętokrzyskich
stąd inna nazwa "Lament świętokrzyski". Jest to najpiękniejsza pieśń religijna
z XV wieku godna porównania z "Bogurodzicą". Charakterystyczna jest monologowa
forma wypowiedzi i liczne zwroty w wołaczu. Występują liczne archaizmy
np. maciora - matka, nie lza - nie można, bogactwo epitetów przymiotnikowych
np. krwawe gody, miłe narodzenie, miły syn, ciężka chwila. Utwór jest monologiem
Matki Bożej, która opłakuje swego ukrzyżowanego Syna. Stojąc pod krzyżem
skarży się na swój los, ponieważ współcierpi z Jezusem. Boleje ponieważ
nie może być bliżej syna i mu pomóc. Pragnie podeprzeć zwisającą głowę
Chrystusa, otrzeć z niego krew, napoić. Matka Boża zwraca się z wyrzutem
do Anioła Gabriela, że spotkało ją nieszczęście, a przy zwiastowaniu obiecywał
jej radość. Zwraca się także do kobiet by prosiły Boga, aby uchronił ich
dzieci od takich cierpień. Utwór niezwykle wymowny, podkreśla cierpienie
Maryi. Uwydatnia przede wszystkim ludzki wymiar matczynego cierpienia.

"Nie mam ani będę mieć jinego
Jeno ciebie, Synu, na krzyżu rozbitego"

12.
Etos rycerza na podstawie przykładów z literatury polskiej i obcej

Etos - z greckiego ethos czyli zwyczaj. W znaczeniu
filozoficznym i socjologicznym etos oznacza całokształt społecznie uznawanych
i przyswojonych danej zbiorowości norm regulujących zachowanie jej członków.

Etos rycerski średniowieczny ukształtował się
w kręgu rycerstwa europejskiego i utrwalił się w opowieściach o sławnych
bojach stoczonych przez rycerzy Karola Wielkiego. Te opowieści nazywały
się Chanons de geotes oraz tzw. francuskie opowieści dworne, powstające
we wczesnym średniowieczu. Wtedy to zaczęła rozwijać się kultura dworska.
Jej odbiciem była miłość dworska odzwierciedlona w liryce trubadurów. Eleonora,
żona Ludwika VII stworzyła na dworze nowy wzór życia towarzyskiego, na
tle którego od XII w. rozwinęła się nowa poezja i epika dworska. Kultura
dworska z Francji rozszerzyła się na całą Europę. Tak wytworzył się w średniowieczu
system etyki nawiązujący do zasad starożytnych. Podstawą jej był honor,
umiar, dzielność, miłość - kult kobiety.

Rycerstwo obok duchowieństwa w średniowieczu stanowiło
elitę społeczeństwa klasowego. Od XIII w. rycerstwo nabrało charakteru
dziedzicznego - klasa zamknięta.

Do najstarszych i najsłynniejszych etosów należą:
l
Pieśń o Rolandziel

l
Pieśń o Tristanie i Izoldziel

l
O królu Arturze i rycerzach okrągłego stołul

l
Cydl

l
O księciu Igorzel

Rycerze średniowieczni walczyli w obronie wiary,
pokoju i sprawiedliwości. Szukali sławy, bronili honoru własnego i swojej
damy. Wierność honorowi - najważniejsza wartość obok wiary. Roland ginie
broniąc wiary i honoru - postać historyczna, rycerz Karola Wielkiego. Zginął
w 778 r. podczas powrotu z wyprawy do Hiszpanii zajętej przez Saracenów.
Dowodził tylną strażą wojsk francuskich. W czasie przeprawy przez Pireneje
uzbrojeni ludzie napadli na tylną straż i zabili Rolanda wraz z jego towarzyszami.
Z biegiem czasu postać obrosła legendą. W okresie wypraw krzyżowych - ideał
rycerza chrześcijańskiego "Pieśń o Rolandzie" (datowana na XIII w.). Cechy
rycerza u Rolanda: odwaga, honor, miłość Boga, wierność królowi i ojczyźnie
nie. Napadnięty przez Saracenów (z eposu) nie dmie w róg by wezwać posiłki,
mówi przyjacielowi " trzeba nam tu wytrwać dla naszego króla. Dla swego
pana trzeba ścierpieć wielką niedolę i znosić wszelkie gorąco i wielkie
zimno i oddać skórę i nałożyć głowę. Nie daj Bóg aby przeze mnie hańbiono
mój ród i aby słodka Francja miała iść w pogardę."

W etosie rycerskim hańba rycerza spadała na cały
jego ród - odpowiedzialność rodowa. W etosie śmierć w walce nie hańbiła
rycerza. O chwale rycerza decydowało nie tyle zwycięstwo lecz jak walczył.
Walka bez uszczerbku dla jego honoru mogła zakończyć się śmiercią. Śmierć
na polu walki - klasyczne zakończenie biografii rycerza. Nie przystawało
dożyć sędziwego wieku i umrzeć w łóżku.

Ważnym elementem walki rycerskiej była odwaga
aż do śmierci - lekceważenie śmierci. Niejednokrotnie zachowanie dla nas
samobójcze, lekkomyślne np. Roland lekceważy śmierć, nie wzywa pomocy mimo,
iż nie ma szans na zwycięstwo wobec przewagi wroga. Nie chce okazywać strachu
przed śmiercią. Poświęca życie swoich towarzyszy dla zachowania honoru.

Rycerz musiał promieniować urodą, siłą. Siła była
niezbędna ponieważ rycerze posiadali ciężkie zbroje np. osiłkiem był Zbyszko
z Bogdańca ("Krzyżacy") - ściskał gałęzie - sok puszczały, wypuszczał się
z widłami na niedźwiedzie.

Rycerz zabiegał o poddawanie swej sławy licznym
próbom. Nie wypadało mu siedzieć w zamku. Szukał okazji do wsławienia się
(błędni rycerze np. Don Kichot). Błędnych rycerzy sparodiował Cerwantes
w powieści renesansowej "Don Kichot" - parodia eposu rycerskiego. Autor
najpierw sam rozczytywał się w powieściach rycerskich. Celem jego było
zohydzenie zmyślonej fantastyki ksiąg rycerskich. Ośmiesza przygody rycerskie
Don Kichota - nie jest bogaty - ubogi, szalony szlachcic uwierzył, że jest
rycerzem. Przygody jego ukazane są dwustronnie tzn. w rzeczywistości i
takimi, jakimi wydają się w szalonym umyśle bohatera. Zgodnie a tradycją
Cerwantes wyposaża Don Kichota w wiernego giermka. Jest to z pochodzenia
chłop, widzi rzeczy w rzeczywistości, ale jest przywiązany do swojego pana
i wyspy, którą mu obiecał.

Rycerz chcąc się wsławić walczył w turniejach
- popisy odwagi, siły, umiejętności. Z ideą walki w etosie rycerskim wiąże
się szacunek rycerza dla przeciwnika. Wiąże się z pojęciem solidarności
rycerskiej - obejmowała także wrogów należących do rycerstwa. W jednej
z legend francuskich gdy pospolity żołnierz zabił rycerza z wrogiego obozu,
jego pan - rycerz kazał go powiesić. W opowieści o Rolandzie jeden z rycerzy
Karola Wielkiego został schwytany podstępem przez Saracenów, w czasie pojedynku.
Jego przeciwnik oddaje się w ręce Karola Wielkiego nie aprobując tego -
chce go uwolnić na drodze wymiany.

Walka podlegała także zasadom etyki rycerskiej,
rycerz nie mógł zabić drugiego gdy ten spadł z konia. Lancelot przez całe
życie wyrzucał sobie, że w walce zabił dwóch nie uzbrojonych choć uczynił
to nieświadomie. Uważał, że to go zhańbiło. Dla pokuty zapowiada pielgrzymkę
w zgrzebnej koszuli. Etos nie dopuszczał ataku w plecy. Nakazywał też by
zwycięzca pojedynku spędził na polu walki cały dzień do północy by okazać
gotowość do podjęcia wyzwania. Obok rycerza walczył jego giermek. Bardzo
ważny był koń rycerza, sławny jak rycerz, posiadał imię. W dawnych opowieściach
konie mówiły ludzkim głosem. Także miecze rycerzy miały swoje własne imiona.

Hasłem rycerzy: bić się i kochać. Obowiązkiem
rycerza było być zakochanym. Wbrew opiniom miłość na odległość nie, ale
miłość zmysłowa, nawet grzeszna. Mimo, że jest to miłość występna sympatie
są po stronie kochanków.

Ideał świętego-rycerza święty Jerzy zabijający
smoka. Uznany za patrona rycerzy w czasie wypraw. Ideał rycerza-władcy
- w kronice Gala Anonima - Bolesław Krzywousty.

Obok ideału rycerza istnieli w rzeczywistości
rycerze rabusie. Zmierzch średniowiecza nie oznacza kresu tematyki rycerskiej.
Późniejsze utwory także sięgają do tego tematu np. w romantyzmie Kordian
odnajduje w sobie podobieństwo do Winkelryda oraz "Konrad Wallenrod", "Grażyna",
"Krzyżacy" (Ślub Zbyszka - czuby Krzyżaków dla Danusi, śpiew Bogurodzicy).
W "Weselu" pojawia się Zawisza Czarny.

13.
Dążenie do ideału etycznego w literaturze średniowiecza.

Krzyż i miecz były symbolami ideałów średniowiecznego
człowieka. Wytyczne dla życia duchowego i materialnego człowieka tworzyły
dwór i kościół. Tu zrodziły się ideały etyczne: rycerza i świętego.

Teocentryczny system średniowiecza stworzył ideę
o wyższości dóbr duchowych nad materialnymi. Ideę tą wyrażała sztuka i
literatura średniowiecza. Propagowała określony ideał etyczny, wyrzeczenie
się wartości doczesnych. Człowiek miał dążyć do zbawienia - nadrzędnego
celu życia. Drogą do tego była asceza. Częste motywy w literaturze średniowiecznej
związane z tym ideałem etycznym - myśl o śmierci, marność nad marnościami
i wszystko marność.

Pod koniec XI, w XII i XIII w. pojawia się w literaturze
religijnej pesymizm. Przejawy: naturalistyczne obrazy śmierci i agonii,
katastroficzne obrazy śmierci, końca świata, sądu ostatecznego. Powstał
wtedy hymn Tomasza z Coleno "Dies Irae". Obok pesymizmu nurt refleksji
na temat dobrej śmierci chrześcijanina. Teologowie opracowują zasady dobrego
umierania. Popularne stają się w literaturze religijnej: żywotopisarstwo,
hagiografia. Przedstawiają one ideał epoki - ideał ascety. Literatura hagiograficzna
idealizuje życie świętych i ascetów. Najsłynniejsze legendy o świętych
- "Złota kronika" biografia własna Varaigne. Legenda z łac. to opowieść
godna czytania. Wśród ascetów średniowiecznych wyróżnia się święty Aleksy.
Autentycznie żył w IV w., jego legenda zaczyna się w IX w. W IX w. zaczynają
powstawać w Europie różne utwory hagiograficzne o nim. Wielka popularność
tego tematu. Polska wersja "Legendy o świętym Aleksym" pochodzi z XV w..
Święty ukazany jest jako jedyny syn księcia Rzymu. W wieku 24 lat poślubia
cesarską córkę. Dokonuje wyboru - odrzuca ziemskie przyjemności, rozkosze.
W Bogu odnajduje sens życia. Oddaje żonie pierścień i dziedzictwo. Następnego
dnia wyjeżdża ze złotem i srebrem, które rozdaje ubogim. Staje się żebrakiem,
leży pod kościołem, tam z ołtarza schodzi obraz i mówi klucznikowi by wpuścił
Aleksego do kościoła bo jest zimno. Klucznik rozgłasza cud i Aleksy staje
się sławny, ucieka do rodzinnego miasta. Przez 16 lat leży pod schodami,
gdzie spadają na niego pomyje. Potem opisuje w liście swoje dzieje i umiera
- dzwony same biją w kościołach, ludzie są uzdrawiani dzięki cudownej mocy
ciała. Nikt nie mógł wyjąć listu z jego ręki prócz żony. Ludzie dowiedzieli
się o męczeństwie świętego Aleksego.

W legendach podkreślano cnoty świętych praktykowane
przez nich w życiu heroicznym. Nieprawdopodobne umartwienia np. Aleksy
16 lat pod schodami ojca.

Święci - najdoskonalszy ideał, wzorzec do naśladowania.
Kronika Wielkopolska daje przykład władcy ascety - Przemysława (nie myje
się, zakłada włosienicę). Model umartwiania ciała obcy był ascezie franciszkańskiej.
Święty Franciszek sprzeciwiał się skrajnym praktykom wobec "brata ciała".
Ideał ascezy franciszkańskiej "Kwiatki świętego Franciszka" - zbiór legend
o nim. Adaptacja łacińskiego tekstu sporządzona w XIV w. przez włoskiego
mnicha. Franciszkanizm stworzył nowy typ ascezy - pogodnej, prostej wiary.
Istotą była wszechogarniająca miłość poddana nakazom ewangelicznym: miłosierdzia
i ubóstwa. Franciszek na nowo odczytał Ewangelię, gdy kościół odszedł od
istoty - nie był ubogi. Asceza dla niego - radość w przeżywaniu Boga, w
każdym stworzeniu odnajduje Boga. Odrzucał upokarzanie ciała.

14.
Polskie dziejopisarstwo średniowieczne

U progu naszego piśmiennictwa stoi oczywiście
Kościół. Pierwsze zapiski zawdzięczamy katedrom biskupim. Za Chrobrego
było ich już pięć. I właśnie owe katedry rozsyłały podległym sobie kościołom
karty pergaminowe tzw. tabulae paschales, zawierające wykazy świąt ruchomych
na 19 lat. Na brzegach tych kart zapisywano daty ważniejszych wydarzeń
lokalnych, istotnych dla danego kościoła, ale notowano też wyprawy, najazdy,
śmierć panującego, obiór króla. Zwano te zapiski annales. Nazwa była odziedziczona
po starożytności, ale charakter ich był już inny. Roczniki rzymskie ograniczały
się do wydarzeń z terenów imperium. W średniowieczu, kiedy zrodziła się
koncepcja dziejów uniwersalnych, ukazywano równolegle różne fakty z dziejów
odkupionej ludzkości. Do takich właśnie kronik nawiązywały roczniki narodowe,
odnajdujące początki dziejowe własnego kraju właśnie w tablicach paschalnych.
U nas pierwszy rocznik pojawia się pod koniec X wieku, w Gnieźnie, Jest
to rocznik niemiecki tzw. hersfeldzko-korbejski, który być może przywiózł
do Polski i tu kontynuował biskup Jordan. Rocznik ten zaginął w czasie
najazdu czeskiego. Ocalał za to drugi rocznik z początku XI wieku, tzw.
augijski, który przywiozła Rycheza, żona Mieszka II. Rocznik ten o charakterze
dworsko-dynastycznym wrócił do kraju razem z Kazimierzem Odnowicielem i
był kontynuowany w Krakowie od roku 1039 stanowiąc podstawę dla najstarszego
krakowskiego rocznika kapitulnego.

Średniowiecze znało dwa style ars dictandi. Styl
prosty przewidziany dla prostaczków i drugi, ozdobny i wytworny dla odbiorców
bardziej wyrobionych, o dojrzałym smaku. Takie właśnie cechy dzieła wytwornego
ma nasza pierwsza kronika, pisana w Polsce, w otoczeniu ludzi stanowiących
grono bliskie Krzywoustemu. Nie wiadomo kto jest autorem kroniki, choć
cztery wiki później, historyk Kramer nazwał autora Gallem. Wiele przemawia
za tym, że był on członkiem społeczności romańskiej. Jego ogólny poziom
umysłowy, znakomite wykształcenie, swoboda z jaką posługiwał się piórem
świadczą o przynależności do środowiska bardziej wyrobionego intelektualnie
i lepiej zorientowanego w sprawach ówczesnego świata, niż było to możliwe
dla mieszkańca Europy wschodniej. Przez długi czas podejrzewano, że był
Węgrem, ponieważ w swym dziele ujawnia wiele sympatii dla Węgrów i dobrą
znajomość spraw węgierskich. Dający się zauważyć w dziele szczególny kult
dla świętego Idziego, pozwalał wiązać osobę Galla z klasztorem węgierskim
w Somogyvar, gdzie kult ten był bardzo żywy. Podejrzewano, że sprowadził
go Krzywousty odwiedzając klasztor w czasie swej pielgrzymki pokutnej po
oślepieniu i śmierci brata Zbigniewa. Możliwe, że był to Francuz ponieważ
założyciel tego klasztoru sprowadził do niego zakonników z Francji i do
XIII przyjmowano tam tylko Francuzów. Na pewno wiemy, że Gall był cudzoziemcem,
zakonnikiem benedyktyńskim, klasztor jego leżał poza granicami Polski,
pisał kronikę na zlecenie ludzi związanych z Krzywoustym i pisał ją w nadziei
otrzymania nagrody "za tyle pracy". Kronika powstała w latach 1112 - 1116,
nie mamy pewności, czy została ukończona, czy też urwana w momencie, gdy
Gall stracił dotychczasowe oparcie w swych protektorach: kanclerzu Michale
Adwańcu, jego bracie Skarbimirze i biskupie poznańskim Pawle. Wiele osób
było niechętnych kronice Galla, naraził się on wielu przeciwnikom polityki
Krzywoustego, dlatego autor jej nie uzyskał sławy, a dzieło zostało szybko
zapomniane. Dzieło Galla stanowiły przede wszystkim "gesta", czyli opis
czynów Bolesława Krzywoustego. Przedstawił losy jego przodków, ukazał go
na tle jego rodu, gloryfikował czyny i usprawiedliwiał ewentualne wykroczenia.
Ukazywał wizerunek władcy idealnego, wzorcowego, dla Galla był to władca
rycerski, sprawiedliwy, władca chrześcijański wojujący z poganami, czyli
Pomorzanami, strzegący suwerenności państwa, obdarzony od dzieciństwa najpiękniejszymi
cnotami. Kronika starannie uzasadniała prawa Bolesława do sprawowania władzy,
co zapewne było podważane przez opozycję popierającą Zbigniewa i ujmującą
się o jego krzywdę. Chrobry, Śmiały, Krzywousty - to są dla kronikarza
postacie ważące. Z uniesieniem wielbi ich czyny, męstwo, wytrwałość, hojność
mniej uwagi poświęca tym władcom, których panowania nie opromieniał taki
blask. Opowieść Galla jest i musi być tendencyjna, stronnicza, pokrywająca
milczeniem pewne sprawy, rozbudowująca inne, ponieważ pisząc na zlecenie
swych protektorów musiał się liczyć z ich polityką i dążeniami. Mimo to
kronika jest źródłem niezwykle cennym i wiarygodnym. Wielokrotne jej konfrontacje
z innymi źródłami potwierdzały Gallową prawdomówność i ścisłość. Kronika
jest dziełem epickim, pełnym scen kreślonych z rozmachem, z barwnymi opisami,
ze szczegółowo przedstawionymi charakterami książąt. Pisana jest poprawną
łaciną wieku XII, z niewielkim nalotem frazeologii biblijnej, z mowami,
które autor wkłada w usta swoich bohaterów. Są tam również wierszowane
streszczenia ksiąg tzw. "skróty", jak w księdze pierwszej opowieść o narodzinach
Krzywoustego, ale są i wtopione w tekst kroniki fragmenty poetyckie nie
układane w miarach klasycznych. Kronika rychło poszła w zapomnienie, jedyny
egzemplarz przechowywano w kancelarii książęcej. Korzystał z niego w swoisty
sposób zresztą Kadłubek. Z czasów późniejszych zachowały się tylko trzy
rękopisy przepisywane zapewne w klasztorach cystersów.

Nowy dziejopis Polski urodził się w latach 1150-1160.
Niewiele wiadomo o jego rodzie, choć Długosz dorobił mu szlachecką genealogię
wywodząc go z rodu Różyców, faktem jest jednak, iż jest to koncepcja późniejsza.
Jego miano powinno brzmieć Kadłubowic, czyli syn Kadłuba - taki bowiem
przydomek miał jego ojciec. Ugrzecznił go na Kadłubka również Długosz.
Studiował początkowo zapewne w Krakowie, jednak znakomite wykształceni
humanistyczne odebrał na uczelniach zagranicznych, prawdopodobnie w Paryżu.
Ta niepospolita wiedza zapewniła mu wysokie stanowiska w kraju. Był kapelanem
Kazimierza Sprawiedliwego, pracował w jego kancelarii, a w roku 1208 został
biskupem krakowskim. Po dziesięciu latach złożył tę godność i osiadł w
klasztorze cystersów w Jędzrzejowie. Mimo, że żył Kadłubek na przełomie
dwóch stuleci przynależy jednak do wieku XII. Znał pisarzy klasycznych,
rzymskich poetów i prozaików, Horacego, Wergiliusza, Terencjusza, Cycerona,
znał również pisarzy średniowiecznych, znał Ojców Kościoła. Dzieło swe
pisał Kadłubek zapewne na początku wieku XIII. Do podjęcia pracy zachęcił
go jego książęcy opiekun. Kierował się wskazówkami Cycerona, który zalecał
minione dzieje nie tylko opowiadać ale i upiększać i Kwintyliana, który
uważał, że historia bliska jest poezji, jest poematem, który powinien wzbudzić
ciekawość czytelnika, a nie instruować go jak rzeczy wyglądały naprawdę.
Dlatego też Kadłubek obficie opisuje wstrząsającą historię Popiela, dzieje
walk mężnych polskich władców z wojskami Aleksandra i Cezara, a także zaskakująco
przeinacza fakty dobrze już mu znane. Kadłubek nader starannie dobierał
treści budujące czytelnika, przekonywujące o konieczności uprawiania cnoty,
zalecał skromność, pokorę, rozpalał wymownymi przykładami miłości ojczyzny
i nie wahał się przed żadnymi odchyleniami od prawdy by to uczucie podsycać
w odbiorcach. Inaczej niż u Galla rysuje się Kadłubkowi ideał władcy. Głosi
pochwałę umiłowanego Kazimierza, który spoliczkowany przez rozżalonego
partnera od gry w kości, wybacza winowajcy jego wybuch (cierpliwość Kazimierza).
Kadłubek nie jest politykiem, jest literatem-moralistą. Realia historii
interesują go umiarkowanie i nie w pełni krępują. Kadłubek cieszył się
jednak wielkim uznaniem przez kilka wieków. Mimo, że nie był absolutnie
lekturą łatwą. Pisał piękną dwunastowieczną łaciną, stosował szyk przestawny,
obfitą ilość metafor, unika nazywania rzeczy po imieniu, stosuje wyszukane
peryfrazy, stale dąży do zaskakiwania i olśniewania odbiorcy co bardzo
utrudniało jego lekturę. Trzy pierwsze księgi kroniki to rozmowa między
Janem, arcybiskupem gnieźnieńskim, i Mateuszem, biskupem krakowskim (był
pierwszym i jedynym dziejopisem, który przedstawił dzieje w postaci dialogu).
Dopiero księga czwarta jest relacją ciągłą.

Rozbicie dzielnicowe kraju miało też konsekwencje
i w naszym dziejopisarstwie, które podzieliło się na trzy zasadnicze nurty:
małopolski, wielkopolski i śląski, przy czym kronika Kadłubka należała
do pierwszego z nich, o tyle w drugim nurcie tkwi dużej klasy dzieło kronikarskie
- tzw. Kronika Wielkopolska, nieocenione źródło do dziejów trzynastowiecznych.
Kronika Wielkopolska powstała zapewne w kręgu Przemysława II Wielkopolskiego,
może na jego zlecenie. Obejmuje dzieje bajeczne i historię do roku 1272.
Brak jej jest zakończenia, nie znamy autora. Być może był nim Godzisław
Baszko, pisarz biskupa poznańskiego, ale autorstwo przypisywane też jest
i samemu biskupowi poznańskiemu Boguchwałowi. Nie znamy też dokładnie czasu
jej powstania - przypuszczalnie miało to miejsce w latach osiemdziesiątych
lub dziewięćdziesiątych wieku XIII. Autor kroniki był Wielkopolaninem,
dzieło swoje poświęcił książętom wielkopolskim i już kreśląc dzieje baśniowe
wypunktował rolę tej dzielnicy. Był pierwszym z kronikarzy, który dał obszerną
opowieść o Lechu i o założeniu Gniezna, Kadłubkowego Popiela zlokalizował
w Kruszwicy i obszernie rozbudował losy książąt wielkopolskich w oparciu
o roczniki kapituły poznańskiej. Ideałem władcy był Przemysław I, ojciec
Przemysława II. Ten idealny książę odpowiada już wzorcowi XIII wieku, wzorcowi
epoki ascezy, umartwień i wyrzeczeń. Jest hojny, dobry, miłosierny dla
ubogich, miłuje pokój, jest pobożny i wstrzemięźliwy. Noce spędza na modlitwie
i pobożnej lekturze. Nosi włosiennicę, przez cztery ostatnie lata życia
wstrzymuje się od łaźni, myje nogi ubogim i obdarza ich płótnem, nie szczędzi
darów Kościołowi. Dzieło wolne jest od wytworności kronik wcześniejszych,
wolne od alegoryzmu, ozdobników, kunsztownych metafor, uroczystej dedykacji
i konwenansów.

Wspomniana Kronika Wielkopolska we wszystkich
jej kopiach stanowi początek cennej kompilacji historiograficznej, na którą
zdobyła się Wielkopolska tzw. Wielkiej Kroniki. Kompilacja ta obejmuje
roczniki wielkopolskie, nieco wyciągów z historii małopolski, omawianą
kronikę, luźne zapiski kalendarzowe, a ponadto jeszcze jedno dzieło wielkiej
wagi dla naszej Historiografii średniowiecznej, tzw. Kronikę Janka z Czarnkowa.
Różni się ona od innych bardziej osobistym charakterem, obfitością elementu
autobiograficznego i spontaniczną, namiętną pasją publicystyczną, zbliżającą
autora do pisarzy wczesnohumanistycznych. Gloryfikuje zmarłego króla (Kazimierza
Wielkiego (przyp. autora)) i Polskę jego czasów, by tym jaskrawiej podkreślić
zmierzch państwa, anarchię, upadek obyczajów pod rządami Andegawenów. Jest
moralistą, piętnuje zepsucie, a jego obraz epoki, bogaty, obfitujący w
realia, czasem w skandaliczne ciekawostki, jest obrazem niewątpliwie przeczernionym.
Kronika jest atakiem na rządy andegaweński, na wszystko co wtedy działo
się w kraju w wyniku posunięć polityki królewskiej. Jego książka dotyczy
wyłącznie czasów mu współczesnych, chwili bieżącej i spraw przeżywanych
z pełnym osobistym zaangażowaniem. Kronikarz atakuje swych przeciwników
politycznych, ale i także wrogów osobistych, tych, przez których czuł się
skrzywdzony. Kronice Janka brak początku i końca, pulsuje ona emocjami,
nie ma tu żadnych ozdobników literackich, pozostaje wymowa faktów rzeczowo
i surowo referowanych, Dzieje opozycji wielkopolskiej, wysiłki rycerstwa
by obalić Ludwika, a przeforsować na tron swojego kandydata, rozpętanie
wojny domowej, dzieje poszczególnych opozycjonistów, walki, oblężenia,
podstępy, okrutne egzekucje - oto barwny, bujny, nieco przerażający obraz
tamtych czasów, uwieczniony stylem żywym, potoczystym, językiem, jakim
przemawia mąż stanu. Kronika dzieli się na rozdziały opatrzone datami rocznymi,
oceny faktów są zwięzłe i surowe.

Lata po napisaniu kroniki Janka nie owocowały
żadnym nowym wybitnym dziełem z zakresu historiografii. Nie były to jednak
lata jałowe. Pisano wiele choć nie była to twórczość zbyt oryginalna, kompilowano,
przepisywano, powielano istniejące materiały. W ten sposób przygotowano
podłoże pod największe dzieło z zakresu historiografii. Dziełem tym jest
Annales seu cronicae inclytii regni Poloniae tzn. Roczniki, czyli kroniki
sławnego królestwa polskiego, napisane przez Długosza. Rozpoczęte zostało
około roku 1455, niedługo po śmierci jego protektora, Zbigniewa Oleśnickiego,
który go do tego bardzo zachęcał. Praca Długosza nad kroniką trwała lat
dwadzieścia pięć, niemal do samej śmierci autora, który jednak zdołał ją
ukończyć. Jest prawdopodobne, że najwcześniej powstały te partie dzieła,
które dotyczyły czasów współczesnych piszącemu. Długosz był sekretarzem
Oleśnickiego, uczył się przez trzy lata na uniwersytecie krakowskim. Podróżował
do Włoch, na Węgry, udało mu się nawet odbyć wyprawę do Jerozolimy. Poznawał
świat, a każda podróż zasilała jego księgozbiór, o który dbał ze szczególną
pieczołowitością. Zdobywał w ten sposób cenny warsztat naukowy. A jednocześnie
pobyt na dworze biskupa pozwolił mu na zapoznanie się z bogatymi materiałami
historycznymi. Obfite źródła znalazł zwłaszcza w archiwum kapitulnym, gdzie
spoczywały kroniki i roczniki łącznie z najstarszymi, dokumenty różnego
rodzaju. U boku Oleśnickiego wciągał się w sprawy publiczne i służbę dyplomatyczną.
Dwór biskupa stwarzał młodemu człowiekowi świetne warunki rozwoju, umożliwiał
mu zetknięcie się z wieloma zagadnieniami nurtującymi ówczesne życie polityczne,
kulturalne, religijne, zetknięcie się z ludźmi wybitnymi i znaczącymi,
z problemami epoki. Dzieło jego stanowiło swego rodzaju ewenement na tle
ówczesnej Europy. Objęło całość dziejów w dwunastu księgach, z których
ostatnia doprowadzona jest do roku śmierci autora. Zapas źródeł do jakich
dotarł jest imponujący. Poza kronikami i rocznikami polskimi, jak też niezliczoną
ilością dokumentów dostępnych w kraju, sięgnął jeszcze po źródła obce -
krzyżackie, węgierskie, czeskie, latopisy ruskie, źródła litewskie. Wzorem
Liwiusza stosuje metodę pragmatyczną wiążąc opisywane fakty w łańcuch przyczyn
i skutków. Wiadomo jest, że niekiedy mimo, iż Długosz znał prawdę, przekręcał
ją zgodnie z tendencją, która jest widoczna w jego kronice, a która w dużej
mierze wynika z przeświadczenia o nienaruszalności autorytetu Kościoła
i z faktu, że dla autora, podobnie jak dla Kadłubka, historia była zbiorem
budujących przykładów. I jeśli rzeczywistość nie odpowiadała założeniom,
kronikarz świadomie przemilczał pewne momenty lub nawet przeinaczał fakty.
Częściej jednak niż z zafałszowaniem mamy w kronice do czynienia z wypowiedziami
tendencyjnymi, wypowiedziami zwolennika i kontynuatora programu Oleśnickiego.
Nie lubi Długosz Czechów z racji ich husycyzmu, deprecjonuje Litwę i schizmatycznych
Rusinów, przemilcza fakt krzewienia się chrześcijaństwa na Litwie przed
oficjalnym chrztem Jagiełły. Krzyżaków ocenia jako nieubłaganych wrogów,
ale jednocześnie potrafi się zachwycić i uwierzyć bez zastrzeżeń w przejętą
chyba z krzyżackich źródeł opowieść o cudach towarzyszących zgonom dwóch
Krzyżaków skazanych na śmierć przez Litwinów. Narzekał na zepsucie obyczajów
w Polsce, na ekscentryczne ubiory i fryzury, płoche spędzanie czasu na
rozrywkach światowych. Jego kronika została oceniona bardzo surowo, zarzucano
mu barbarzyńską, kuchenną łacinę, szorstki styl, rozwlekłość. Nawet ci
co korzystali z dzieła Długosza nie szczędzili mu krytycznych uwag.

15.
Nawiązania do średniowiecza w literaturze polskiej późniejszych epok.

Nawiązania do Średniowiecza zaczynają się w Renesansie.
Elementy renesansowe i średniowieczne łączy "Boska komedia" Dantego - wyraźne
cechy średniowiecza: motyw wędrówki poza światem przez piekło, czyściec
i raj. Poecie towarzyszy poeta Wergiliusz i ukochana Beatrycze. Typowe
opisy piekła i raju. Typowa konstrukcja wznoszenia człowieka od grzechu
do świętości.

Średniowiecze jako temat pojawia się w XVII w.
we włoskiej epice renesansowej. W dwóch etosach "Orland szalony" Ariosta
i "Jerozolima wyzwolona" Tassa. Pierwszy utwór ukazuje epokę Karola Wielkiego,
treścią są dzieje tragicznej miłości rycerza Orlanda do Angeliki. Drugi
- epopeja bohaterska opiewająca wodza wyprawy krzyżowej, zdobywcę Jerozolimy
- Gotfryda de Bouillon. W Renesansie powstaje też arcydzieło epiki - powieść
Cervantesa "Don Kichot" - parodia etosu.

Dla Szekspira Średniowiecze było także źródłem
inspiracji np. "Makbet" zainspirowany dawnymi kronikami angielskimi.

Oświecenie dość jednoznacznie ocenia Średniowiecze:
barbarzyństwo, epoka ciemnoty po upadku Antyku. Krytykowane przez racjonalizm
- np. poematy heroikomiczne Krasickiego "Monachomachia" i "Myszeida" -
temat zaczerpnięty z kroniki Wincentego Kadłubka. Krasicki pokazując temat
średniowieczny, ośmiesza średniowieczną historiografię Kadłubka, wątpliwe
wartości historyczne, pośrednio atakuje Średniowiecze.

Romantyzm przynosi odrodzenie zainteresowania
Średniowieczem, opowieściami rycerskimi, tajemniczością epoki. Wychodzą
wtedy "Pieśni Osjana" wydane przez angielskiego pisarza proromantyzmu -
Jamesa Macphersona. "Pieśni..." utwór ujęty w formę pieśni śpiewanych przez
starego króla i kapłana Osjana, którym wtórują synowe. Zawarte są tam dzieje
walk dawnych Celtów. Sceneria pełna tajemniczości, duchów. Wydanie - wielkie
wydarzenie literackie w Europie. Wywarła wpływ na wielu twórców - moda
na wydawanie dzieł średniowiecznych. Okazało się jednak, że dzieło to było
wymyślone, stylizowane na średniowieczu co wywołało skandal, niemniej jednak
moda pozostała.

W okresie Romantyzmu ukształtował się gatunek
- powieść gotycka, zrodzona z fascynacji starymi ruinami, legendami. Akcja
pełna okrucieństw - tortury, pojedynki, sceny fantastyczne. Najsłynniejsza
powieść gotycka - "Zamek w Otranto" Horacego Walpole'a.

Do Średniowiecza odwoływał się Walter Scot. Traktował
historię jako tło dla przeżyć bohaterów. Nie dbał o historyczną dokładność,
drobiazgowość i autentyczność faktów. Wprowadza uczty, turnieje, pojedynki.
Do Średniowiecza nawiązywał Leon Schiller np. "Wilhelm Tell", ballady "Rękawiczka",
"Rycerz Torrenburg".

Średniowieczem zainteresowali się polscy romantycy
- Mickiewicz np. ballada "Lilie" - temat z ludowej pieśni powstałej w średniowieczu.
Akcja rozgrywa się w czasach Bolesława Śmiałego. Król wydał rozkaz (przed
wyprawą na wojnę), że żony niewierne mężom będącym na wojnie będą skazane
na ciężkie kary. W balladzie żona zabija męża ze strachu przed karą za
niewierność. Poemat "Grażyna" i powieść "Konrad Wallenrod" - akcja utworów
toczy się w średniowieczu. Jest ona maską literacką, która ukrywa sprawy
współczesne pisarzowi. W "Grażynie" konflikt między patriotyzmem, a posłuszeństwem
małżeńskim. Tragizm jej jest tragizmem Polaków, patriotów - dla nich jest
to ważniejsze niż posłuszeństwo wobec cara. "Konrad Wallenrod" - na tła
średniowiecznego konfliktu polsko-krzyżackiego opisane są dzieje rycerza
litewskiego, który dla ratowania ojczyzny poświęca swój honor rycerski.

Motywy średniowieczne pojawiają się w "Kordianie"
Słowackiego - na górze Mount Blanc zostaje przywołana postać rycerza Winkelryda
- bohatera narodowego Szwajcarii. Staje się symbolem idei - Polska Winkelrydem
narodów. Również "Balladyna" Słowackiego została zainspirowana Średniowieczem
i sięgnął do kroniki Kadłubka, za tło dramatu przyjął czasy panowania Popiela
IV. Pojawia się postać rycerza Kirkora.

W Romantyzmie także Ignacy Kraszewski pisał powieści
historyczne - szczególnie popularna "Stara baśń" osnuta na życiu Słowian
w X wieku. Pokazuje tu życie pierwszych Plan, życie publiczne, domowe,
religię, obyczaje, treści polityczne, ideowe - swoiste ostrzeżenie przed
zagrożeniem. Największe zagrożenie dla narodu stanowi brak jedności, zgody.

Pozytywizm nie sprzyjał powieściom historycznym
- zmniejsza się zainteresowanie Średniowieczem. Głównie rozwija się tematyka
współczesna w literaturze. Ale przecież i Pozytywizm przynosi "Krzyżaków"
- czasy panowania Władysława Jagiełły - potęga Polski. Powieść zawiera
opis bitwy pod Grunwaldem wzorowany na Długoszu - zdaniem historyków -
najlepszy opis batalistyczny w literaturze polskiej - rycerze śpiewają
Bogurodzicę. Główny nacisk położony na stosunki polsko-krzyżackie przed
bitwą. Przynosi rzetelne tło historyczne - obyczaje na dworach, życie rodzinne,
pojedynki.

Młoda polska - pojawia się Średniowiecze - Wyspiański
- "Bolesław Śmiały", opisuje konflikt króla ze Stefanem ze Szczepanowa.
"Wesele" - przybywa Zawisza Czarny (do poety). Kasprowicz - "Marchołt gruby,
a sprośny".

Baczyński - "Ballada zimowa", Stanisław Grochowiak
- "Święty Szymon z Słupnik", "Gotyk", Różewicz - "Gotyk", Szymborska -
"Miniatura średniowieczna", Sigrid Unsed - "Opowieść o rycerzach okrągłego
stołu", "Olaf syn Olduna", Berent - "Żywe kamienie", A.Gołubier - "Bolesław
Chrobry", Kossak-Szczucka - "Krzyżowcy", Kuncewiczowa - "Tristan 46".

16.
Z jakimi epokami kojarzysz style: gotyk, barok, klasycyzm; omów je i podaj
przykłady

Gotyk - styl ten powstał już w połowie XII wieku
(kolebką była Francja), osiągając rozkwit w XIII wieku i trwający do końca
epoki; styl ten wiążą badacze kultury średniowiecznej z duchem scholastycznym
i mistycznym dojrzałego średniowiecza. Jego cechami są min.: lekkość i
hieratyczność (monumentalizm, kultowość, patos) konstrukcji, ostre łuki,
sklepienia krzyżowo-żebrowe, wysokie okna z pięknymi kolorowymi witrażami,
harmonijne połączenie elementów zdobniczych, nastrój podniosły wnętrz,
uwypuklony przez strzelistość linii i grę świateł (górne, wysokie partie
kościoła symbolizowały niebo, były mocno naświetlone, partie niższe były
ciemne i mniej ozdobne). Gotyk stał się architekturą miasta: przede wszystkim
wspaniałych katedr, ale także i budowli świeckich: ratuszów, zamków, barbakanów,
pałaców i kamienic.

W Polsce powstało wiele zabytków gotyckich, które
choć ustępują takim arcydziełom gotyku, jak np. katedra Notre Dame w Paryżu,
ukazują przejawy wysokiego kunsztu architektonicznego. Przede wszystkim
jest tych zabytków wiele i są one zaprojektowane z dużym rozmachem np.
kościół Mariacki, katedry w Gdańsku i Wrocławiu, Ratusz i Barbakan w Krakowie.
W stylu późnego gotyku stworzył arcydzieło, Ołtarz Mariacki, Wit Stwosz.

Sztuka gotycka, pełna harmonii i subtelności,
dążyła do wyrażenia odczuć tajemniczych i wzniosłych, tyczących się wewnętrznego
świata człowieka. Nasycona jest ona pierwiastkami alegorycznymi i symbolicznymi,
a artysta gotycki z niespodziewaną wprost ostrością wejrzał w duchowe oblicze
i ideały ludzi swej epoki. Znalazło to min. odbicie w uduchowionych portretach
malarskich i posągach zarówno postaci religijnych, jak i świeckich. Wśród
wielu dzieł ikonograficznych zwracają uwagę obrazy i rzeźby Matki Boskiej.
Są to przepiękne wizerunki kobiece, delikatne i pełne wdzięku, opiewający
urodę i czar kobiety. Ikonografia gotycka wykazuje zadziwiający silny związek
z literaturą hagiograficzną.

Istniały duże zróżnicowania regionalne, ale szczególne
piętno stylowe gotyku, z jego dążeniem w górę, smukłością konstrukcji,
sylwetek ludzkich, szlachetnością linii i dbałością o wiązanie elementów
zdobniczych w całość kompozycyjną, nadaje rozmaitym jego wariantom cechy
uniwersalne.

Klasycyzm - ogólnoeuropejski prąd kulturalno-literacki
nawiązujący do tradycji antycznej stawiający ją za wzór, jej formy i motywy
zachowane wśród ruin Rzymu, lub odkrytych w Pompei i Herkulanum. Największy
rozwój klasycyzmu przypada na wiek XVII zwłaszcza we Francji, i wieku XVIII.
Podłożem filozoficznym prądu był racjonalizm, łączenie ideału piękna i
prawdy, wiara w ład i harmonię świata oraz w istnienie ponadczasowej i
niezmiennej istoty zjawisk. Klasycyzm pragnął poddać sztukę określonym
normom, przeznaczał ją dla dość jednolitego kręgu publiczności. Teorię
francuskiego klasycyzmu sformułował M.Boileau ("Sztuka poetycka"). Żądał
on od sztuki przestrzegania reguł, zachowania zasad prawdopodobieństwa
w odniesieniu do rzeczywistości, ale także uogólnienia i upiększenia jej
obrazu, dostosowania formy do tematu oraz aby służyła społecznej przyjemności
i pożytkowi. Sztuka klasycystyczna cechowała się ładem, harmonią, symetrią
i wykwintną prostotą.

Tak zwany klasycyzm stanisławowski stanowił jeden
z prądów polskiego Oświecenia (obok rokoka i sentymentalizmu). Przyjmował
on założenie o racjonalnym porządku świata, podejmował wysiłek ożywienia
łączności kultury polskiej z tradycją europejską, interesował się sytuacją
jednostki w społeczeństwie. Występował z programem literatury wspomagającej
nurt przemian społeczno-politycznych, postulował oddzielenie gatunków i
kategorii literackich, domagał się jasności języka i stylu. Klasycyzm wyznaczał
więc sztuce poezji cele utylitarne, stawiał przed nią zadania dydaktyczno-moralizatorskie,
wyrastające z przekonania o ogromnej roli słowa jako narzędzia oddziaływania
na społeczeństwo. Tendencje klasycystyczne sięgające do franc. wzorców
reprezentował I.Krasicki. A.Naruszewicz starał się je łączyć z tradycjami
staropolskimi.

Klasycyzm rozumiany jest także jako ponadczasowa
tendencja do ukazania ciągłości i tożsamości ludzkiego losu w różnych epokach
przez nawiązanie do przeszłości i tradycji kulturalnej literackiej. Taką
postawę cechuje skłonność do posługiwania się symboliką o charakterze powszechnym
i ponadczasowym oraz do wszelkich stylizacji. W XX wieku głównymi jej przedstawicielami
był T.S.Eliot, u nas należy tu działalność programowa i poetycka J.M. Rymkiewicza.

Architektura: wpływy budowli greckich, rzymskich
i renesansowych; nowe typy budowli - szkoły, teatry, kamienice. domy handlowe,
banki; np.: Łazienki Malarstwo: wyrażało się w tematyce hist. , mitycznej,
alegorycznej (pojęcia państwa, wolności, narodu) i portrecie. Forma zdominowała
kolor. David, Ingres, Bacciarelli

Muzyka: opera, klasycy wiedeńscy - Haydn, Mozart,
Beethoven

Barok (XVI - XVIII w.)- geneza baroku rozpatrywanego
w sensie wyłącznie stylowym, była głównie estetycznej natury. Stanowiła
mianowicie swoiste następstwo wyboru pomiędzy dwoma nakazami estetycznymi:
humanistycznym nakazem naśladowaniem starożytnych, a innym, żywym i narastającym
od początków średniowiecza dążeniem do rozwijania tradycji rodzimej i ludowej.
Celem naśladownictwa była chęć osiągnięcia jak najdoskonalszej formy wyrazu
dla treści i znaczeń najbardziej aktualnych i swoistych dla danego kręgu
kulturowego. Trzeba zaznaczyć, że okres nazwany Barokiem przejawia stylową
wielokierunkowość i choć Barok ogólnie był nurtem dominującym, to np. we
Francji silniej zaznaczył się klasycyzm.

"Barok" pojawił się w XVIII wieku jako epitet
estetyczny w pracach nad historią sztuki. W okresie Oświecenia ma pejoratywne
znacznie. Traktowany jest jako upadek sztuki, forma zdegenerowanego Odrodzenia.
Wyraźnie oddzielono go jako odrębną formację kulturową w XIX wieku. Narodził
się on we Włoszech. Nigdy nie pozostał jednolity i tworzył liczne specyficzne
lokalne odmiany.

Już w XVI wieku zaznaczyły się tendencje do uwypuklenia
znaczenia artysty, nadania dziełu swoistego indywidualizmu. Nurt nazwano
manieryzmem. "Manieryści" zapatrzenie byli w sposób tworzenia (manierę),
w tajniki stylu. Epigoni byli bardziej zainteresowani naśladownictwem stylu
mistrzów niż natury. Manieryzm był zapowiedzią Baroku. Artyści poczęli
dążyć do wzbogacenia czy prześcignięcia spuścizny antycznej. Linię klasycyzmu
zaczyna oplatać barokowy ornament do tego stopnia, że klasycystyczna podstawa
niknie z oczu. Barok kierował się swoistymi, niepisanymi zasadami, choć,
o dziwo, posługiwano się wciąż podręcznikami estetyki klasycznej.

Dbałość o formę i efekt była skutkiem min. szerszego
zainteresowania sztuką, także w Rzeczpospolitej. Sprowadzano dzieła i artystów
z Zachodu (Tomasso Dolabella, Fontana, Gamerski-Gameran), a z czasem tworzyć
w barokowym stylu zaczęli i rodzimi (malarze Lekszycki, Strobel). Zaowocowało
to niezwykłym rozkwitem sztuki i literatury około połowy XVII wieku, zniweczonym
wojnami szwedzkimi.

Sztuka barokowa dążyła do oddziaływania na psychikę,
do olśnienia, zaskoczenia bogactwem formy, zaszokowania. Osiągała to dzięki
dekoracyjności, wyrafinowaniu, fantastycznej tematyce. Chcąc jak najsilniej
inspirować wyobraźnię, uznała obraz za podstawową jednostkę wypowiedzi.
Obrazowość osiągano dbałością o szczegóły w plastyce (Rubens, Rembrandt,
van Dyck, Caravaggio, Valasquez) i dokładnymi, ekspresywnymi opisami w
literaturze. Warto zauważyć bardzo głębokie przenikanie się tych dwu dziedzin
sztuki. Rozwinięto renesansową emblematykę tjs. sztuka łączenia rycin z
myślami i sentencjami. Najdobitniej łączność między lit. i sztuką pokazują
analogie między nimi. Podkreśla się "narracyjność" obrazów rodzajowych,
scen mitologiczno-historycznych i nawet portretów przedstawiających z zamiłowaniem
do szczegółów i naturalizmu wygląd ludzi i rzeczy. Natomiast barokowy tekst
"narracyjny" (epos rycerski, romans poetycki) odznacza się malowniczością
przedstawień lit. ukazujących sugestywnie i szczegółowo barwę, grę świateł
i cieni, plastykę kształtów, perspektywę, gwałtowność ruchów, przede wszystkim
zaś różnorodne skutki oddziaływania iluzji, mylących widza upiększeń i
czarujących pozorów.

Literatura barokowa pozostała wierna motywom i
tematyce starożytne, średniowiecznej i renesansowej. Jednocześnie odznaczyła
się różnorodnością i bogactwem form narodowych i indywidualnych artystów.
Jej znamionami są także zwiększona wrażliwość na doskonalenie języka artystycznego,
na subtelność myśli i na udramatyzowanie sytuacji człowieka na świecie.
Nurty literackie baroku to np. konceptyzm (kładący nacisk na wyrafinowany,
zaskakujący "koncept" dzieła - pointa, ciekawy motyw, niezwykły środek
wyrazu, skojarzenie czy środki stylistyczne itd.), marinizm, gongoryzm,
eufuizm (wszystkie będące odmianami konceptyzmu). Polscy pisarze barokowi
to min. Szarzyński, Morsztyn, Naborowski, Potocki; obcy: Cervantes, Lope
de Vega, Corneille, Molier, La Fointaine.

Architektura zaczęła powszechnie służyć celom
świeckim - pałace, parki (francuskie, angielskie) - Wersal, Schoenbrunn.
Jak i inne dziedziny twórczości cechowała je zdobność, efektowność, alegoria.
Świątynie barokowe szerokie i krótkie, z dobrze widocznym, wyeksponowanym
ołtarzem i kazalnicą. Boczne nawy miały kształt niewielkich kaplic. W bryle
kościoła wyróżniała się fasada i zdobna kopuła.

Spośród wszystkich trendów barokowych najdłużej
zachowało się rokoko, najskromniejszy spośród stylów oświeceniowych. Był
to tak zwany "styl wnętrz", charakteryzujący się drobiazgową dekoracyjnością,
kwiecistością i dominacją bieli i złota w kolorystyce.

Anonymous