Troska o losy
ojczyzny wyrażona w literaturze okresu Odrodzenia
Odrodzenie to epoka w
dziejach kultury, w której "odrodziło się" życie
ludzkie w najważniejszych jego przejawach oraz nastąpił
"złoty wiek" rozwoju literatury.
Literatura
renesansowa ukształtowana w opozycji do średniowiecza, według
wzorów przejętych z kultury antycznej, była wynikiem ewolucji
zapoczątkowanej w średniowieczu (motyw odnowy życia ludzkiego
w twórczości Dantego).
W jej rozwoju
zarysowały się dwa nurty - renesansowy oraz kontynuujący
tradycje średniowieczne, nie zawsze sprzeczne z nowymi,
rodzącymi się ideałami XV i XVI wieku, których przykładem
może być kult rycerstwa czy też realistyczna obserwacja
codzienności. Elementem scalającym różnorodne zjawiska była
przejawiająca się w nich myśl humanistyczna, kierująca
zainteresowania na doczesne sprawy ludzkie i kreująca nowy,
oparty na koncepcjach antycznych, ideał piękna.
Renesans jest prądem
obejmującym sumę objawów nowożytnych przemian w rozmaitych
dziedzinach życia, ideologii, sztuki. Ogarnia swym zakresem
wszystko to, co wyraża protest przeciw średniowiecznym
ograniczeniom myśli ludzkiej. Tworzy nowożytny, antyfeudalny
program przekształcenia świata i świadomości człowieka.
Ideał człowieka,
jako istoty twórczej, kształtującej siebie i otaczający go
świat - zdeterminował koncepcję języka, który stał się
świadectwem samodzielnej myśli ludzkiej oraz literatury,
mającej odtwarzać zachowanie i przeżycia człowieka,
otaczającą go rzeczywistość w której się znajduje oraz
naturę.
Literatura miała
zbliżyć się do człowieka, być bardziej utylitarna, a więc
jeśli miała spełnić swoją rolę na szeroką,
ogólnospołeczną skalę musiała stać się literaturą
narodową, pisaną w języku ojczystym, stanowiąc nową formę
kształtowania myśli patriotycznej i oddziaływania na
człowieka.
Pionierami
twórczości w języku polskim byli początkowo pisarze ze
środowiska mieszczańskiego, tacy jak Jan z Koszyczek, B. Opeć,
S. Gąsiorek, wyrażający niekiedy treści plebejskie i
antyklerykalne (Biernat z Lublina).
Istotny wpływ na
rozwój i powszechne uznanie literatury polskiej miała walka
szlachty o tzw. egzekucję praw. Dążenia szlacheckie znalazły
bezpośredni wyraz w twórczości Mikołaja Reja, będącego
pierwszym epikiem i moralistą stanu szlacheckiego
("Zwierciadło").
Najwybitniejszym
reprezentantem epoki był Jan Kochanowski. Bez przesady można
stwierdzić, że wyniósł on poezję polską na szczyty artyzmu,
mistrzowsko łącząc ideały sztuki antycznej z
problematykąfilozoficzno-moralną, czego wyrazem mogą być
chociażby "Treny", a także z patriotyzmem i poczuciem
obywatelskim w "Odprawie posłów greckich".
Krytycyzmem
społecznym i rodzajowością realizmu wyróżniali się Sz.
Szymonowic i S. Klonowic.
W walce o reformę
państwa powstała obfita literatura polityczna, zarówno
łacińska, jak i polska (S. Orzechowski, M. Kromer). Światowy
rozgłos zyskało łacińskie dzieło A. Frycza Modrzewskiego
"O poprawie Rzeczypospolitej".
W rozwoju literatury
rodzimej ważną rolę odegrała reformacja, czyli ruch
religijno-społeczny, który doprowadził do powstania
niezależnych od papiestwa kościołów protestanckich.
Podłożem tego ruchu była narastająca w społeczeństwach
europejskich opozycja wobec "skostnienia" i
formalizacji życia religijnego w kościele katolickim, nadużyć
hierarchii kościelnej, jak również protest przeciwko bogaceniu
się duchownych feudałów.
Z kolei w
kontrreformacji, czyli literaturze "zrodzonej z ducha"
czołowe miejsce zajmuje traktat polityczny Piotra Skargi
"Kazania sejmowe".
Widząc szeroki
udział szeroko pojętej sztuki literackiej w oddziaływaniu na
społeczeństwo i na kształtowanie patriotycznej postawy
obywatelskiej, wynikającej z zatroskania o losy ojczyzny,
chciałbym przedstawić ogólne nurty w literaturze narodowej i
cele jej stawiane przez poszczególnych twórców, co pozwoli
wyciągnąć ostateczny wniosek, czy i na jak wielką skalę
literatura okresu renesansu była odzwierciedleniem zawartej w
temacie pracy "troski o losy ojczyzny" i w jakim
stopniu zadanie swoje spełniła.
Jednym z pierwszych
poetów odrodzeniowych był Jan z Wiślicy (1485-1520).
Uczcił on stuletnią
rocznicę zwycięstwa pod Grunwaldem obszernym poematem pt.
"Bellum Prutenum" ("Wojna pruska"). Jego
zamierzenia miały charakter dydaktyczny, wychowawczy - poecie
zależało na tym, aby młodym czytelnikom przypomnieć świetne
zwycięstwo przodków.
Na tle jego utworów
plastycznie rysuje się indywidualność poetycka Mikołaja
Hussowskiego (ok. 1480 - 1533). Cenił on posłannictwo poety,
rozumiał dobrze rolę poezji w życiu kulturalnym narodu i
dlatego w liście do królowej Bony sugerował, aby król objął
opieką poetów. Z jego twórczości należy wymienić, poza
głównym utworem "Pieśni o żubrze", także wiersz z
okazji zwycięstwa nad Turkami odniesionego pod Trembowlą w 1524
r. Poeta pisał swój utwór na gorąco, pod bezpośrednim
wrażeniem odniesionego zwycięstwa, nie posługiwał się więc
mitologią, nie cytował autorów starożytnych, natomiast nie
szczędził słów dla przedstawienia okrucieństwa wojny i
niedoli ludzi, którzy doświadczają na sobie jej skutków.
Wymownie opisywał bohaterstwo walczących, podkreślał
determinację chłopów, którzy opuścili leśne kryjówki, aby
razem z rycerstwem stawić czoło nieprzyjacielowi.
Inaczej zupełnie
przedstawia się sylwetka poety Andrzeja Krzyckiego (1482-1537).
Był on przede wszystkim politykiem, dyplomatą, a twórczość
poetycką "uprawiał" na marginesie działalności
dworskiej i politycznej. Forma i treść jego wierszy jest
niezwykle różnorodna. Z wierszy politycznych najciekawsza jest
"Skarga Religii i Rzeczypospolitej" ("Religionis
et Reipublicae quaerimonia"). Rzeczpospolita skarży się na
obywateli , którzy lekceważą swoje obowiązki, nie szanują
praw, nie dbają o obronę granic, troszczą się tylko o własne
korzyści.
Spośród poetów
polsko-łacińskich pierwszej połowy XVI wieku najwybitniejszym
był Klemens Janicki (1516-1543) zarówno ze względu na wysoki
poziom artystyczny dorobku, jak różnorodność tematyki, a
przede wszystkim głęboki liryzm, którym przepojone są jego
utwory. Poeta studiował we Włoszech w Padwie, gdzie pobyt stał
się dla niego źródłem nowych natchnień - powstały wtedy
utwory sławiące piękno ziemi włoskiej, a jednocześnie
wyrażające synowskie przywiązanie do dalekiej Polski. Janicki
to poeta, dla którego twórczość literacka była jedynym
celem. Liryk zagłębiony we własne przeżycia, chory i
dręczony przeczuciem bliskiej śmierci, najchętniej pisał
elegie. W jednej z nich, w elegii "Do Stanisława
Sprowskiego" poeta opisuje swą radość z powodu pobytu w
Italii, lecz urzeczony pięknem włoskiego nieba subtelnie
rozgranicza podziw dla tych cudów od synowskiego przywiązania
do ziemi rodzinnej:
"Włochy
podziwiam, ziemię swą wielbię, miłuję,
Owych chwyta mnie
podziw, do tej miłość czuję.
Italia więzi czarem,
ojczyzna praw siłą
Tamta daje gościnę,
ta zaś strzechę miłą."
Uczuciom
patriotycznym dawał wyraz Janicki także w wierszach
politycznych (odezwie "Do polskich magnatów",
"Skardze Rzeczypospolitej"). Egoizm magnatów
dbających o własne, rodowe interesy niepokoił go na równi z
lekkomyślnością szlachty zaniedbującej swe obywatelskie
obowiązki, przestrzegał przed skutkami prywaty, życia nad
stan, lekceważenia dawnych obyczajów. Był głęboko
przekonany, że poeta twórczością służy ojczyźnie i starał
się tę służbę godnie pełnić.
Jednocześnie z
poezją polsko-łacińską rozwija się twórczość w języku
narodowym. Były to przeważnie przekłady przeznaczone dla coraz
liczniejszych rzesz czytelników, ludzi mało wykształconych,
ale spragnionym kontaktu z literaturą.
Renesansowe dążenie
do rozwoju języka narodowego, charakterystyczne dla tamtych
czasów zrozumienie roli narodowej kultury znalazło wymowny
wyraz w dedykacjach i przedmowach wydawanych książek. Trudno
było zaspokoić potrzeby czytelnicze nowymi, oryginalnymi
dziełami, korzystano więc z przekładów, których dokonywali
bakałarze krakowscy. Sięgano głównie po teksty
średniowieczne, tłumaczono żywoty świętych, lecz nie
ograniczano się do tematyki religijnej - drukowano też
przekłady i przeróbki utworów świeckich i średniowiecznych
powieści.
Jedną z bardziej
znanych i popularnych utworów był "Marchołt",
tłumaczony z języka łacińskiego przez utalentowanego i
zasłużonego tłumacza Jana z Koszyczek.
Wśród pierwszych
twórców literatury narodowej ważne miejsce zajmuje Biernat z
Lublina (ok. 1465 - ok. 1529), jedna z najciekawszych postaci
wczesnego renesansu w Polsce. W 1513 r. ukazała się pierwsza
drukowana książka polska pt. "Raj duszny". Jest to
zbiór modlitw tłumaczonych przez Biernata z łaciny, więc jego
dużą zasługą jest to, że łaciński modlitewnik zastąpił
polskim. Głównym dziełem Biernata jest "Żywot Ezopa
Fryga mędrca obyczajnego i z przypowieściami jego" (1522).
Ezop - niewolnik - posiada wiele cech wspólnych z Marchołtem i
Sowiźrzałem, lecz góruje nad nimi większą świadomością
społeczną. Do "Żywota..." jest dodanych ponad
dwieście przypowieści. Biernat wykorzystał średniowieczne
bajki łacińskie, tak więc stał się pierwszym polskim
bajkopisarzem. Dydaktyczny charakter tego gatunku zdecydował o
jego strukturze - każda, dłuższa lub krótsza relacja
wydarzenia opatrzona zostaje morałem poprzedzającym lub
zamykającym tekst. Wyrażanie myśli w postaci bajek ułatwiło
autorowi wypowiadanie poglądów śmiałych, krytycznych,
godzących w utarte myślowe schematy, demaskujących obłudę i
zakłamanie, kwestionujących słuszność istniejących
układów społecznych. Biernat często występował jako
humanista, protestował przeciwko karze śmierci i przymusowi
religijnemu.
Polityczna walka
szlachty o reformy państwa toczyła się nie tylko na sejmach,
ale wyszła poza szeregi poselskie i objęła szerokie
kręgispołeczeństwa. Toczono spory i dyskusje także za pomocą
ówczesnego piśmiennictwa - powstawały broszury, traktaty,
satyry i dowcipy. Jedne tłumaczyły i przekonywały, drugie
ośmieszały i kompromitowały przeciwników.
Wśród tych tak
bardzo różnych pism, zarówno pod względem ideowym, jak i
literackim, znajdowało się wiele mądrych, głębokich,
podyktowanych serdeczną troską o losy ojczyzny i jej obywateli,
zdumiewające siłą argumentów i trafnością osądów.
Najwyższy poziom osiągnęły dzieła Andrzeja Frycza
Modrzewskiego (1503-1572), one bowiem wprowadzają czytelnika w
sprawy najbardziej istotne, palące, często bolesne, ukazują
skomplikowany splot problemów i ich złożoność.
Modrzewski,
zastanawiając się nad "poprawą Rzeczypospolitej",
stworzył program reform, który nie będąc programem
przeciętnego szlachcica XVI wieku, nie znalazł w masach
szlacheckich zrozumienia i poparcia, ale stanowi najwyższe
osiągnięcie polskiej myśli politycznej w dobie renesansu.
Uderza on żarliwością patriotyzmu, siłą przekonywania i
śmiałością koncepcji.
Poglądy swoje
wyraził przede wszystkim w czterech mowach "O karze za
mężobójstwo" i głównym dziele "O poprawie
Rzeczypospolitej".
Modrzewski głosił,
że państwo powinno obywatelom zapewnić opiekę prawną,
zabezpieczyć ich przed krzywdą i wyzyskiem. Szczególnie dużo
miejsca poświęcił zagadnieniu prawodawstwa - domagał się
równości wszystkich obywateli wobec prawa sądowego. Funkcję
państwa widział Frycz na sposób nowoczesny i żądał od niego
kontroli różnych dziedzin życia. Na szczególną uwagę
zasługuje pogląd pisarza na władzę królewską - domaga się
jej wzmocnienia, aby ukrócić samowolę feudałów, ale
jednocześnie podkreśla, że król w Polsce jest powoływany z
woli obywateli.
Żąda też
ograniczenia wpływu duchowieństwa na szkoły i nauczanie,
udostępnienia nauki młodzieży męskiej wszystkich stanów.
Potępia w sposób
zdecydowany wojnę zaczepną, niesprawiedliwą, natomiast uważa,
że walka w obronie zagrożonej ojczyzny jest jednym z
najszczytniejszych obowiązków obywatela.
Drugim obok A. F.
Modrzewskiego wybitnym pisarzem politycznym XVI wieku był
Stanisław Orzechowski (1513-1566). Pobyt w stolicy papiestwa,
gdzie studiował, odegrał znaczną rolę w jego życiu - z
wcześniejszych protestanckich sympatii pozostało jedynie
przekonanie o konieczności reform w Kościele, zwłaszcza
zniesieniu celibatu. Dyskusje polityczne i religijne pociągają
go, toteż już w 1543 roku drukuje pierwsze pisma. Są to tzw.
"Turcyki" - dwie łacińskie broszury poświęcone
zagadnieniom niebezpieczeństwa tureckiego i konieczności
udziału Polski w antytureckiej kampanii. Najważniejsze pisma
polityczne powstały w okresie dwóch ważnych sejmów
egzekucyjnych: piotrkowskiego (1562/63) i warszawskiego
(1563/64). Należą do nich "Rozmowa albo Dialog około
egzekucjej Polskiej Korony" oraz "Quincunx, to jest
Wzór Korony Polskiej na cynku wystawiony".
Kolejny z twórców
literackich okresu renesansu - Mikołaj Rej (1505-1569) - należy
do tych pisarzy XVI w., którzy twórczość w języku narodowym
uważali za swój obywatelski obowiązek. Przekonany o potrzebie
rozwoju literatury narodowej i doskonaleniu narodowego języka,
napisał wiele dzieł, poruszając w nich zagadnienia polityczne,
społeczne, religijne i obyczajowe, zawsze zatroskany o
wychowawcze oddziaływanie na czytelnika.
Z pierwszych
większych utworów Reja w całości przetrwały do naszych
czasów jedynie dwa dialogi: "Lwa z Kotem" i
"Krótka rozprawa między trzema osobami, Panem, Wójtem a
Plebanem". W pierwszym z nich zwierzęta rozmawiają "o
swobodzie a o niewoli" i rzecz całą kończy konkluzja:
"Non bene pro
toto libertas venditur auro"
("Nie warto
sprzedać wolności nawet za wszystko złoto")
"Krótka
rozprawa..." była pomyślana jako broszura polityczna
popularyzująca aktualne problemy ówczesnych sejmików i
sejmów. Rej wybrał popularną formę dialogu, często
stosowaną w publicystyce renesansowej, bo ułatwiającą
przekonywanie czytelnika. Każda z trzech osób dialogu ma swoje
racje, a sukces Reja jako ideologa polega na tym, że
opowiadając się po stronie koniecznych reform, dostrzegał
złożoność problematyki i umiał ją przedstawić unikając
łatwych uproszczeń.
Ze wszystkich
utworów Mikołaja Reja największą popularność u potomnych, a
szczególnie u czytelników XIX wieku, zyskał "Żywot
człowieka poczciwego". O tej popularności zadecydował
żywy, plastyczny obraz życia obyczajowego szlachty polskiej
drugiej połowy XVI wieku.
Twórczość jednego
z najwybitniejszych poetów epoki odrodzenia Jana Kochanowskiego
(1530-1584) stała się najpełniejszą syntezą nowożytnych,
przełomowych dążeń epoki renesansu w dziedzinie literatury.
Kochanowski wybiegał ponad horyzonty swej epoki, w
najważniejszych swoich dziełach zamknął wartości, które nie
dadzą się objaśnić wyłącznie historycznie.
Chciałbym zwrócić
uwagę jednak jedynie na część jego twórczości, która w
sposób oczywisty da się zaliczyć do grupy twórczości
narodowej i patriotycznej, abstrahując zupełnie od
niezaprzeczalnego faktu, że cała jego bogata twórczość
przesiąknięta jest w niezwykły sposób wartościami
narodowymi, z których wypływa patriotyzm poety i jego
zatroskanie o losy ojczyzny.
Nurt twórczości
okolicznościowo-politycznej pozwala odczytać stanowisko poety
wobec głównych problemów epoki: wobec programu egzekucji praw
i reformy Kościoła, wobec sprawy wojny i pokoju, obrony granic
i stosunku do narodów ościennych. Kochanowski krytykuje ujemne
przejawy życia społecznego. Typowymi utworami tego rodzaju są
dwa wczesne poematy: "Zgoda" (1562) i "Satyr"
(1564). W pierwszym alegoryczna postać Zgody wygłasza apel do
powaśnionych obywateli - o jedność w wielkim dziele naprawy
Rzeczypospolitej, przy czym szczególnie niepokoją poetę
podziały wyznaniowe:
"Więc jako w
wierze, tak i w Pospolitej Rzeczy,
Każdy swą porze,
każdy swoje ma na pieczy,
A dobro pospolite
prze wnętrzną niezgodę
Odnosi ciężką
żałość i okrutną szkodę."
W 1578 ukazała się
w Warszawie w druku "Odprawa posłów greckich".
Próbując sił na polu tragedii renesansowej Kochanowski
podjął ambitne zadanie literackie. Utwór ten stanowi dokument
zainteresowań poety światem kultury greckiej, lecz
jednocześnie stawia problem aktualny i żywo obchodzący ludzi
odrodzenia. Jest to problem wzajemnego stosunku moralności
obywateli i potęgi państwa, problem obowiązków nakładanych
na człowieka przez sytuację historyczną, konfliktu między
interesem jednostkowym a ogólnym.
Epoka renesansu
przyniosła wybitne osiągnięcia niemal w każdej dziedzinie
życia kulturalnego. Skromne początki twórczości literackiej w
języku polskim z okresu średniowiecza uzyskały świetne
rozwinięcie w działalności pisarzy renesansowych. Nie był to
jednak tylko rozwój żywiołowy. Ludzi renesansu odróżniała
od innych epok pełna świadomość znaczenia ich własnej
twórczości - realizowali oni świadomie ukształtowany program.
Zarówno stwierdzenie Mikołaja Reja "(...) iż Polacy nie
gęsi, iż swój język mają", jak dumne wyznanie
Kochanowskiego z Muzy : "Sobie śpiewam a Muzom (...)",
dają świadectwo temu programowi, wyrażają go i manifestują
niezależnie od indywidualnych różnic w sposobie realizacji.
Różnorodne odmiany
i rodzaje piśmiennictwa służyły walce ludzi z okresu
odrodzenia o przebudowę świadomości człowieka. Świeckie i
humanistyczne treści przedostawały się do takich gatunków i
utworów, które do tej pory nasycone były treściami
religijnymi. Pieśń i fraszka, elegia i dialog, utwory
parenetyczne, ukazujące idealny wizerunek człowieka
określonego stanu i dramat humanistyczny tworzyły nową wizję
świata, kreśliły nowy ideał człowieka, aprobowały uroki
życia ziemskiego lub postulowały jego przemianę.
Nie sposób też nie
docenić roli literatury renesansowej, jako nośnika treści
narodowych, patriotycznych, budzących w ludziach nowe spojrzenie
na rzeczywistość, nakłaniających do większego zaangażowania
w formowanie nowego kształtu Rzeczypospolitej.
Literatura żywo
reagowała na wydarzenia polityczne, służyła walce politycznej
szlachty o władzę i reformy w państwie.
Rej, Kochanowski,
Frycz Modrzewski to trzy czołowe sylwetki pisarzy renesansowych.
Mikołaj Rej odegrał rolę pioniera, zapoczątkował wątki,
które następnie przetworzył i rozwinął Kochanowski tworząc
z nich nowe jakości. Na tle publicystyki związanej z walką o
egzekucję praw szczególne miejsce zajął A. F. Modrzewski,
"ojciec polskiej myśli demokratycznej", propagator
równości ludzi wobec prawa, przenikliwy krytyk współczesnego
stanu praw, obyczajów i instytucji społecznych.
Reasumując, należy
z całą pewnością stwierdzić, że literatura okresu
odrodzenia zajęła wzniosłe miejsce w całokształcie
formowania nowego kształtu Polski. Twórcy tego okresu jako
pierwsi rozpoczęli wielką i ważną "kampanię" na
rzecz kształtowania dojrzałości politycznej i społecznej
obywateli, starali się dotrzeć do jak najszerszego kręgu
odbiorców poprzez nacjonalizację językową swojej twórczości
i na pewno spełnili swoją rolę bardzo efektywnie, tworząc
podwalinę dla nowej formy literatury następnych epok
historycznych - literatury dojrzałej, odpowiedzialnej za swoje
posłannictwo, której znaczenia nie wolno nam przecenić.
Różne ujęcia
tematu "wieś" w literaturze renesansowej: Rej -
Kochanowski - Szymonowic
Tematyka rustykalna
("rusticus", po łacinie - wiejski) w twórczości
poetów renesansowych wiąże się na ogół z humanistyczną
pochwałą piękna świata naturalnego. Doskonała harmonijnie
zorganizowana przyroda staje się częstokroć tłem dla
prezentowania zachowań i postaw ludzkich.
Mikołaj Rej temat
wiejski rozwinął w "Żywocie człowieka poczciwego",
nadając mu uniwersalny charakter. Powołaniem człowieka, w
myśl humanistycznych koncepcji Mistrza z Nagłowic, jest życie
zgodne z prawami natury. Opisując rok przyrodniczy podzielony na
wzór kalendarza biologicznego (cztery pory roku) artysta
przedstawił kolejne fazy życia ludzkiego w sposób adekwatny do
zjawisk naturalnych. Człowiek jest gospodarzem organizującym
przyrodę i z tej przyrody zarazem czerpiącym korzyści
materialne i duchowe. Wieś w "Żywocie człowieka
poczciwego", jako miejsce gospodarskiego trudu i
gospodarskiego owocobrania, służy Rejowi do przedstawienia
najistotniejszych wartości i dobrodziejstw natury.
Odmienną tematykę
podejmuje "Pieśń świętojańska o Sobótce" Jana
Kochanowskiego. Jej odmienność wyraża się już w zakresie
gatunkowym. O ile pisany prozą "Żywot człowieka
poczciwego" Reja nawiązuje do form parenetycznych, o tyle
cykl poetycki twórcy z Czarnolasu mieści się w pełni w
rodzaju lirycznym i korzysta z doświadczeń poezji
pastoralno-sielankowej. Utwór świętojański staje się
pieśnią o śpiewaniu, dwanaście panien opowiada o odpoczynku
po pracy, wywodzi pochwałę tańca, nawiązuje do ludowych
pieśni miłosnych. Ostatnia z panien wygłasza pochwałę życia
wiejskiego:
"Wsi spokojna,
wsi wesoła!
Który głos twej
chwale zdoła ?
Kto twe wczasy, kto
pożytki ?
Może wspomnieć za
raz wszytki ?"
Cykl świętojański
Kochanowskiego nawiązuje więc do mitu arkadyjskiego (Arkadia -
kraina wiecznej szczęśliwości) oraz staje się pochwałą
kultury ludowej przechowującej nakazy moralne, pocieszającej i
radującej człowieka.
Gatunek sielanki
rozwijał także w późnej fazie renesansu Szymon Szymonowic. W
wydanym przez poetę zbiorze idylli znalazła się sielanka
"Żeńcy". Jej treść, z punktu widzenia cech gatunku,
jest nietypowa, przedstawia bowiem pracę pańszczyźnianą,
buduje obraz niedoli chłopa. O sielankowym charakterze utworu
Szymonowica decyduje więc nie temat, ale sposób, w jaki zostaje
przedstawiona rola pieśni ludowej. Bohaterka utworu Pietrucha
nuci melodię-pieśń opartą na motywach ludowych. Ta właśnie
pieśń "uczłowiecza" srogiego ekonoma, dzięki niej
sielanka Szymonowica potrafi odnaleźć pierwotną dobroć
człowieka.
Schyłek epoki
renesansu przypada, o czym pisaliśmy, na lata osiemdziesiąte
XVI wieku. Z przełomem kultury ściśle związana jest postać
Piotra Skargi (1536-1612). Ten wybitny kaznodzieja, hagiograf,
polemista kontrreformacji dzięki legendzie
historyczno-literackiej ukształtowanej w okresie rozbiorów (za
sprawą głównie Adama Mickiewicza i Jana Matejki), urósł do
roli kapłana-proroka, gorącego orędownika miłości ojczyzny,
której upadek umiał przepowiedzieć. Za znaczące dzieło
Skargi należy uznać traktat polityczny zapisany w formie ośmiu
kazań "Kazania sejmowe" (1597). Groził w nich
zagładą ojczyzny, jeżeli nie nastąpi moralne i polityczne
odrodzenie Rzeczypospolitej. Zdecydowana krytyka anarchii oraz
wad szlacheckich spotyka się w "Kazaniach" z ideą
wzmocnienia władzy królewskiej oraz surową, ascetyczną wizją
moralną. Epoka humanizmu zaznaczyła się w dziejach kultury
europejskiej wieloma osiągnięciami.
Zainteresowanie
człowiekiem sprzyjało wszechstronnemu pogłębianiu wiedzy
antropologicznej. Tradycja kultury antycznej oraz kontynuacja
wielu osiągnięć literatury i sztuki średniowiecznej
pozwoliły z kolei renesansowi - jako epoce w dziejach Europy -
stać się ważnym ogniwem w rozwoju kultury
śródziemnomorskiej. Renesans w Polsce wyraził się także
doskonaleniem języka literackiego oraz kształtowaniem wielu
gatunków i form artystycznych (między innymi ogromne znaczenie
dla rozwoju poezji posiada ukształtowanie przez Kochanowskiego
sylabicznego systemu wiersza).
Ważny wydaje się
także wkład Polaków do europejskiej kultury renesansu. Była
już mowa o artystycznych osiągnięciach Jana Kochanowskiego.
Przypomnijmy także fundamentalną dla rozwoju nauki pracę
Mikołaja kopernika "O obrotach sfer niebieskich" oraz
społeczno-polityczną działalność Andrzeja
Frycza-Modrzewskiego, owocującą dziełem o europejskim zasięgu
"De republica Emendanda" ("O naprawie
Rzeczypospolitej"). Idee renesansowe żywe są w kulturze
polskiej i europejskiej do dnia dzisiejszego.
zanotowane.pldoc.pisz.plpdf.pisz.plteen-mushing.xlx.pl