44 (6)

Lemur zaprasza

Pieśni
Jana Kochanowskiego

Jan Kochanowski był największym
poeta polskiego odrodzenia, stąd tez zwykło nazywać się go
ojcem poezji polskiej. Obdarzony niezwykłym słuchem
językowym i talentem poetyckim, stał się sprawcą
największego przełomu literackiego w historii polskiego
piśmiennictwa, a jego spuścizna literacka na długie wieki
stała się niewyczerpanym źródłem inspiracji dla następców.

Pieśni pisywał je Kochanowski
przez całe życie, począwszy od łacińskich elegii miłosnych,
skończywszy na Trenach. Największy zbiór pieśni wydany
został (w opracowaniu poety) w drukarni Łazarzowej, tj.
Januszewskiej, w roku 1586.

Pieśń to najstarszy i
najbardziej powszechny gatunek poezji lirycznej, związany
genetycznie z muzyką. W tradycji antycznej występowała jako
składnik zbiorowych obrzędów. Ścisły związek z muzyką był
również właściwy poezji średniowiecznej (trubadurzy,
minnesä ngerzy). Już jednak w starożytności ukształtowała
się pieśń jako samodzielna forma literacka (Horacy
Carmina). Do tej tradycji nawiązywali poeci czasów
nowożytnych, np. Jan Kochanowski.

Budowę pieśni
charakteryzuje:

stroficzność z
powtarzającym się układem wersów w zwrotce,l

wyraźna rytmizacja,l

paralelizm leksykalny i
składniowy,l

prosta organizacja syntaktycznal

Podstawowe typy pieśni
to: pieśni biesiadne (radosne i beztroskie,
często o tanecznym charakterze), pieśni
pochwalne (religijne lub głoszące sławę świeckich
bohaterów, pieśni miłosne i pieśni
filozoficzno-refleksyjne (tu również patriotyczne).

Muza - pieśń,
uznana za manifest poetycki Kochanowskiego, powstała
prawdopodobnie ok. roku 1567.l

Jest to pieśń autobiograficzna,
a nawet autotematyczna: (poeta mówi o swoich ambicjach
artystycznych oraz o dążeniu do
doskonałości, obejmującym zarówno godziwe życie, jak i
poezję. Wśród postaci antycznych pojawia się Piotr
Myszkowski, przyjaciel i protektor poety),

Autor prezentuje postawę, która
jest efektem niezależnych poglądów alternatywnych wobec uznanych
hierarchii i autorytetów (manifest niezależności duchowej):

krytycznie ocenia wartości
powszechnie aprobowane (dystansowanie się wobec świata
goniącego za
doraźnym, wymierzalnym w złocie sukcesie);l

deklaruje świadome
wyrzeczenie się przepychu i dworskich przyjemności oraz
wycofanie z rywalizacji na polu literatury,l

obiera życie w świecie
kultury (kwintesencja postawy humanistycznej):l

Wybór postawy wynika z poczucia
łączności duchowej ze światem poprzedników (postacie bogów
greckich, bohaterów mitologicznych, poetów starożytnych,
zantropomorfizowane cechy
charakteru - Zazdrość - z którymi podmiot liryczny wiedzie
spór, do których się zwraca lub na które powołuje dowodząc
prawdziwości osądów) oraz postrzeganiu własnych dokonań
literackich jako cząstki
wielkiego, boskiego dzieła.

Tekst napisany wierszem
ciągłym, sylabicznym jedenastozgłoskowym, ze średniówką po
siódmej sylabie (układ
7+6). Dla uniknięcia monotonni poeta posługuje się
przerzutnią, rozbija wers na mniejsze odcinki zdaniowe,
stosując zmienną intonację, pytania retoryczne i wykrzyknikowe, a nawet mowę niezależną (przytoczona wypowiedź
Zazdrości).

Pieśń świętojańska o
Sobótce jest właściwie cykl 12
liryków, sielankowo-tanecznych pieśni, osnuty wokół
ludowego obrzędu związanego z nocą letniego
przesilenia Słońca, podzielonych na wypowiedzi
12 panien. l

Całość stanowi rodzaj
udramatyzowanej opowieści, a tematycznie powiązać go można z
pieśniami biesiadnymi.

Przyroda występuje tu jako
samodzielny temat w pieśni Panny VI i XII. Pieśń Panny IX
oparta jest na podaniu starożytnym o przemianie kobiety w
słowika. Najbardziej uderza w ton ludowy pieśń Panny II,
zwłaszcza w końcowej strofie.

Charakterystyczne jest
powiązanie w pieśni Panny VIII apostrofy do pasanych wołków
ze wzmianką o wianku dziewiczym, które wskazuje na pieśń
ludową popularna jeszcze w XIX w. (Żeby mnie kto wołki
znalazł, / Dałabym mu wianek zaraz.)

Wieś ukazana w tekstach to
Arkadia (Wsi spokojna, wsi wesoła XII); autor głosi
pochwałę pracy, życia zgodnego z naturą i podporządkowanego
naturalnemu cyklowi przyrody. Praca na roli przeciwstawiona
została innym, niemoralnym, sposobom życia: dworakowaniu,
kupiectwu, wojaczce.

Pieśń XXV - Hymn
(Czego chcesz od nas, Panie, za Twe hojne dary...) -
utwór powstał we wczesnym
okresie twórczości poety, przed rokiem 1559 w Paryżu
(gdzie zetknął się z najświetniejszymi przedstawicielami
myśli francuskiej, m.in. Ronsardem).l

Pieśń ma modlitewny
charakter (bezpośrednie
zwroty do adresata, obejmujące niczym klamrą pięć środkowych
strof wyliczających przykłady potęgi i dobroci Boga).

Bóg ukazany jest tu jako Wszechobecny, niezależnie od czasu (następstwa dnia
i nocy, granice mórz i
lądów, zmienność pór roku, wegetacja roślin,
życie zwierząt i ludzi) Twórca doskonałego świata (opis genezyjski
przeniesiony w czas obecny - stawanie się świata rozgrywa
się przed oczyma poety budząc jego zachwyt), Życzliwy
i Łaskawy: (porządek,
ład, harmonia świata jako
efekt miłości Najwyższego).

Dzięki temu człowiek
może czuć się bezpieczny i szczęśliwy (ma namacalne dowody
opieki Wszechmocnego) oraz winien być wdzięczny, pełen pokory,
oddania i przywiązania (podporządkowanie
wynika z przekonania wyprowadzonego drogą logicznej analizy - humanizm)

Pieśń charakteryzuje klasyczna
forma:

wiersz sylabiczny (7+6),
czterowersowa budowa strofy, przejrzysty układ rymów
(aa bb),l

budowa wersów zgodna z
rozkładem zdań lub jego części (wiersz meliczny),l

dla uniknięcia monotonii -
przerzutnie, zdania pytające oraz urozmaicające wers
zdania wtrąconel

Pieśń V - Pieśń o
spustoszeniu Podola (Wieczna sromota i
nienagrodzona...) - napisana została ok. r. 1575 r.,
opowiada o skutkach najazdu tatarskiego, kiedy to
spustoszenie ziem polskich osiągnęło niespotykane
wcześniej rozmiary (według kroniki Bielskiego Tatarzy
zagarnęli wówczas
ponad 50 tysięcy jeńców).l

To jeden z najbardziej
poruszających utworów patriotycznych. Kochanowski dał w niej
wyraz miłości do kraju, a jednocześnie zaniepokojenia
sytuacją.

Podmiot mówiący
wypowiada się w imieniu zbiorowości (szlachty, obywateli),
czuje się jej częścią, choć krytykuje. Tylko w poincie
dystansuje się wobec swojej grupy:

trzy pierwsze zwrotki
to relacja w 3 osobie l. poj.,
w następnych strofach pojawiają
się formy w l. mn. (zbojce nas wojują; wsiadamy;
dajmy) - podmiot zbiorowy, w ostatniej zwrotce pojawia
się 1 os. l. poj. (cieszy mnie rym) - funkcje podmiotu
mówiącego przejmuje ja liryczne.

Adresat liryczny
jest wyraźnie wskazany - liryka apelu:

kilkakrotnie występuje wołacz
(Polaku, Lachu) - bezpośredni zwrot do adresata,
formy 1 os. l. mn. (dajmy, gotujmy) mają znaczenie
trybu rozkazującego - podmiot mówi do my
lirycznego, formy 2 os. l. poj. trybu rozkazującego
(zetrzyj, czuj, ustępuj) - podmiot mówi do
ty lirycznego.

Kompozycja utworu - wiersz zbudowany jest
zgodnie z zasadami retoryki antycznej jak mowa (przemówienie):

tezę stanowią słowa:
wieczna sromota i nienagrodzona szkoda,l

strofy 2-4 dostarczają
argumentów do sformułowania wezwania patriotycznego;
są opisem sytuacji,l

strofy 5-10, w których
następuje zmiana form gramatycznych czasownika (3 os.
l.mn. trybu rozkazującego) i rzeczownika (wołacz),
skierowane są przeciw obojętnej na dobro publiczne szlachcie. Patos przeplata się
tu z ironią i szyderstwem. Podmiot przemawia tu do narodu
i w jego imieniu.l

strofa ostatnia jest
pointą-morałem. Dopiero tutaj podmiot pozwala sobie na
dystans wobec narodu i mówi wyłącznie we własnym
imieniu. Taka budowa wzmacnia siłę perswazji.l

Środki artystyczne zostały tak dobrane, by
oddziałowywać na emocje. Poeta pragnąc ukazać ogrom zniszczeń,
bezbronność ludzi i bezwzględność najeźdźcy używa
wyrażeń nacechowanych
emocjonalnie. Część zwrotów pochodzi z języka
myśliwych - Kochanowski pamięta, że przemawia do
szlachty wartościujące i wyrażające emocje podmiotu
epitety i metafory:l

obraz zniszczeń (ziemia
spustoszona; łup żałosny; odbieżało
stado; pasterz owiec; piękne łanie;
ostrożne psy)l

obraz najeźdźcy
(pohaniec sprosny; Torczyn niewierny; psy
bisurmańskie; drapią wilcy; jedzą nas)l

Środki składniowe i wersyfikacyjne
służą dobitnemu wyrażeniu gorzkich prawd tak, aby dotrzeć nimi nie tylko do umysłów, ale
przede wszystkim do serc. Podkreślają oburzenie, żal i wstyd:
wykrzykniki (cny Lachu; dajmy; a naprzod
dajmy), nacechowane ironią pytania retoryczne (Wsiadamy? Czy nas
półmiski trzymają?), powtórzenia (Zbójce
(niestety) zbójce; a nas
nierządne, ach, nierządne jedzą), przerzutnie (1, 5 i 7
strofa) łamiące normalny
tok wypowiedzi, wprowadzają niepokój

Pieśń IX (Chcemy sobie być
radzi?) - parafraza ody Horacego, zwanej
Pieśnią o Fortunie, utworu
refleksyjno-filozoficznego.
Każda zwrotka jest rozwinięciem innej sentencji np.
Kto tak mądry, że zgadnie,/ Co mu jutro
przypadnie?; Prózno ma mieć na pieczy / Śmiertelny wieczne rzeczy)
dotyczącej ludzkiego losu, o którym decyduje Bóg,
fortuna i czas. Człowiek zgodnie z zasadami stoicyzmu
winien poddać się wyrokom tych trzech instancji, bowiem
tylko taka postawa zapewnia mu bezpieczeństwo. l

Pieśń XII - Pieśń
o cnocie - zbudowana jak oracja (wersy 1-2
to teza, wersy 3-8: wyjaśnienie
tezy, strofa trzecia: twierdzenie przeciwstawne;
strofa czwarta: definicja; strofa ostatnia: morał). Autor podnosi
wartość cnoty, za najważniejszy sposób jej ujawnienia
uważając służbę ojczyźnie: A jesli komu droga
otwarta do nieba, / Tym, co służą ojczyźnie....l

Pieśń XIX - Pieśń o
dobrej sławie - człowiek, jako istota
wyróżniona przez Stwórcę, ma obowiązek służyć
dobru ogółu. Winien więc: Szczepić dobre
obyczaje, przestrzegać praw, walczyć z
pogaństwem. Zadanie to można spełniać według
własnych możliwości: Służmy poczciwej sławie, -
wzywa poeta - a jako kto może,/ Niech ku pożytku dobra
spólnego pomoże.l