Lemur zaprasza
Na bieżąco: Matematyka i przyroda: Humanistyka: Czytaj: Przydatne: Jesteś tutaj: Wirtualny Wszechświat > Historia > Starożytna Grecja Jesteś tutaj Historia starożytnej Grecji Od wojny peloponeskiej do Aleksandra Wielkiego Platon Spis tematów Pozostałe działy Wirtualny Atlas Historyczny Dzieje państw Historia Polski Szukacz Przeszukaj Wirtualny Wszechświat: Jak zadawać pytania? Od wojny peloponeskiej do Aleksandra Wielkiego Konflikty między greckimi poleis w IV w. p.n.e. Platon Arystoteles Isokrates o retoryce i społeczeństwie Królestwo macedońskie i Filip II Podboje Aleksandra Wielkiego Do Indii i z powrotem Platon Najsłynniejszym Grekiem, żyjącym w owych dekadach bezustannego zamieszania politycznego w IV wieku, był nie polityk i nie wódz, lecz najwybitniejszy spośród uczniów Sokratesa, filozof Platon z Aten (około 428-348 p.n.e.). Jego dzieła bez wątpienia stanowią najważniejszą część spuścizny IV wieku. Platon pochodził z rodziny zaliczającej się do ateńskiej elity, co już w młodości predestynowało go do zajęcia się polityką, a jednak po roku 399 wycofał się całkowicie z życia publicznego Aten. Proces i skazanie Sokratesa najwyraźniej przekonały Platona, że w ustroju demokratycznym obywatele są niezdolni do wzniesienia się ponad swoje partykularne interesy dla poznania prawd uniwersalnych. W dziełach poświęconych sprawom społecznym Platon, poszukując sprawiedliwego systemu sprawowania rządów, zdecydowanie odrzucał demokrację, nazywając ją "spośród wszystkich praworządnych ustrojów najgorszą".1) Twierdził, że wprowadzone przez Peryklesa diety dla ludzi zajmujących się działalnością publiczną uczyniły Ateńczyków "próżniakami, tchórzami, gadułami i chciwcami".2) Człowiek szlachetny, który "naprawdę walczy w obronie słuszności, nie może uczestniczyć w życiu publicznym Aten bez narażania się na niebezbieczeństwo" - konkludował Platon.3) Z tej gwałtownej krytyki własnej polis wyrosła koncepcja stworzenia idealnej organizacji politycznej i społecznej państwa, na którego czele staliby ludzie obdarzeni mądrością filozofów. Ta utopijna wizja nie wywarła żadnego wpływu na ówczesne życie polityczne, a próba przekonania tyrana Syrakuz, Dionizjosa II (władał Syrakuzami w latach 367-344 p.n.e.), aby wprowadził ją w życie, zakończyła się zupełnym niepowodzeniem. "Filozofia polityczna" stanowiła tylko część szerokich zainteresowań Platona, obejmujących astronomię, matematykę i metafizykę (metafizyka to teoretyczne wyjaśnianie zjawisk nie poddających się bezpośredniemu poznaniu i nie dających się zweryfikować za pomocą eksperymentu). Po śmierci Platona jego poglądy przez następne dwa stulecia przyciągały uwagę filozofów w raczej niewielkim stopniu i dopiero w okresie rzymskim stały się przedmiotem filozoficznych dyskusji. Pomimo to intelektualna siła myśli Platona i kontrowersyjność jego teorii spowodowały, że jeszcze za życia zyskał sławę jednego z największych myślicieli w dziejach ludzkości. Platon, w przeciwieństwie do późniejszych filozofów, nie tworzył traktatów filozoficznych mających formę teoretycznego wykładu, lecz myśli swoje zawierał w dialogach, będących zapisami rozmów lub relacjami z dyskusji. Dialogi te w swojej formie są jakby krótkimi utworami dramatycznymi - mają określoną scenerię, a ich tekst rozpisany jest na role. Tematem dyskusji, w których najczęściej kluczową rolę odgrywa Sokrates, są zagadnienia filozoficzne. Oddzielanie filozoficznej treści od literackiej formy jest w przypadku dialogów Platona niewątpliwym błędem; platoński dialog trzeba pojmować jako całość. Nadając swoim dziełom formę dialogu i unikając prezentowania wyraźnie określonych poglądów, Platon skłania czytelnika do rozważnej refleksji. Co więcej, poglądy Platona zmieniały się na przestrzeni lat i w żadnym ze swoich dzieł nie przedstawił on nawet zarysu spójnego systemu filozoficznego. Platon nie zgadzał się z poglądem Sokratesa, wedle którego podstawowym rodzajem wiedzy jest wiedza moralna wywodząca się z intelektualnej refleksji. Platon stwierdzał, że wiedza jest poszukiwaniem prawd, które są niezależne od obserwatora i których można nauczać. Działając zgodnie z tym przekonaniem, założył w gaju mieszczącym się tuż za miejskimi murami Aten Akademię, której nazwa wywodzi się od Akademosa, miejscowego herosa czczonego w pobliskim sanktuarium. Platońska Akademia nie była szkołą wyższą czy akademią w dzisiejszym sensie, stanowiła raczej nieformalne stowarzyszenie skupiające ludzi zainteresowanych studiowaniem filozofii, matematyki oraz teoretycznej astronomii i pragnących pogłębiać swą wiedzę pod kierunkiem Platona. Akademia szybko stała się sławnym miejscem spotkań intelektualistów i po śmierci założyciela istniała jeszcze dziewięćset lat, podczas których miewała w swej historii okresy lepsze, kiedy na jej czele stali wybitni filozofowie, i gorsze, kiedy pod kierunkiem miernych kontynuatorów popadała w przeciętność. Bardzo trudno podejmować próbę podsumowania poglądów Platona. Można jednak stwierdzić, że nauczał on, iż nie potrafimy zdefiniować i zrozumieć pojęć takich jak dobro, sprawiedliwość, piękno czy równość, obserwując konkretne ślady ich obecności w naszym życiu. Wszystkie wzięte ze znanego nam świata przykłady mogą w zmienionym kontekście posiadać inną, przeciwną jakość. Na przykład zwracanie tego, co pożyczymy, może wydawać się postępowaniem właściwym. Ale co będzie, jeśli ktoś pożyczył od przyjaciela broń i ten domaga się jej zwrotu, gdyż chce popełnić morderstwo? w tym przypadku zwrócenie pożyczonej rzeczy będzie niesłuszne. Podobnie relatywna jest relacja równości. Kij o długości pół metra jest równy innemu kijowi o długości pół metra; jeśli jednak zestawimy go z kijem o długości jednego metra, będzie mu nierówny. Tak więc w świecie, który dostępny jest poznaniu za pomocą ludzkich zmysłów, każda wartość i każda jakość jest względna i do pewnego stopnia zależna od kontekstu, w jakim występuje. Platon nie akceptował tezy o względności cnót, a jego gwałtowne odrzucenie relatywizmu było atakiem wymierzonym w poglądy sofistów. Twierdził, że cnót nie można nabyć poprzez doświadczenie. Cnoty są ideami - absolutami, które da się poznawać jedynie rozumowo i które istnieją niezależnie od nas. Poszczególne, czyste idee Platon nazywał w niektórych swoich dziełach formami; do form należały dobro, sprawiedliwość, piękno i równość. Twierdził, że formy są niewidoczne i niezmienne; są wiecznymi bytami istniejącymi w wyższej sferze, poza empirycznie doświadczanym światem ludzi. Jedynie formy są, według Platona, realne; wszystko, co ludzie poznają swoimi zmysłami, jest ledwie cieniem tej rzeczywistości. A ponieważ "prawda o istniejących rzeczach zawsze tkwi w naszej duszy, nasza dusza winna być nieśmiertelna".4) Kiedy dusza łączy się z kolejnym ciałem, przynosi ze sobą wiedzę o formach. Dusza zatem do argumentowania i dowodzenia wykorzystuje rozum, a nie empiryczne obserwacje, i przypomina sobie wiedzę, którą już wcześniej posiadała. Platon nie był całkowicie konsekwentny w swoich poglądach na temat natury i roli form, a jego najpóźniejsze dzieła zdają się wręcz dowodzić zarzucenia tej teorii. Nauka o formach stanowi jednak najlepsze świadectwo złożoności myśli Platona i rozległości jego zainteresowań. Platoński pogląd, że człowiek posiada nieśmiertelną duszę oddzielną od ciała, legł u podstaw koncepcji dualizmu zakładającego rozróżnienie pomiędzy bytem duchowym i fizycznym. To rozdzielenie duszy i ciała odegra wielką rolę w myśli filozoficznej i religijnej następnych epok. W swoim późnym dialogu zatytułowanym Timajos Platon wyraża pogląd, że wrodzona wiedza, będąca udziałem nieśmiertelnej duszy, jest w istocie wiedzą przynależną najwyższemu bóstwu; Platon nazwał tego boga Demiurgiem ("Stwórcą"), ponieważ wykorzystując swoją wiedzę o formach, stworzył świat żyjących jestestw z materii, istniejącego już wcześniej tworzywa. Tak więc świat stworzył rozumny i myślący bóg i dlatego świat ma swój porządek. Co więcej, żyjące w nim istoty mają swoje cele, o czym możemy się przekonać, obserwując zwierzęta, które przystosowują się do otoczenia po to, by przeżyć. Demiurg pragnął w materialnym świecie odtworzyć idealny porządek form; świat jednak okazał się niedoskonały, ponieważ niedoskonała była materia, z której powstał. Platon mówił, że ludzie powinni szukać doskonałego porządku i czystości w swoich duszach poprzez dążenie do tego, by rozum kontrolował namiętności i pożądliwości. Te bowiem na różne sposoby zakłócają porządek. Na przykład nadmierne pragnienie picia wina jest nieracjonalne, ponieważ ulegający mu człowiek zapomina o nieprzyjemnych skutkach, jakie pojawiają się następnego dnia. Zatem ci, którzy ulegają nieracjonalnym pragnieniom, zatracają świadomość ich następstw, tak dla ciała jak i duszy. Wreszcie, ponieważ dusza jest nieśmiertelna, a ciało śmiertelne, nasza obecna, nieczysta egzystencja jest zaledwie przemijającą fazą naszego bytu w wymiarze kosmicznym. Platon posłużył się swoją teorią form, nie tylko snując metafizyczne rozważania na temat powstania świata, lecz także pokazując, w jaki sposób powinna być zorganizowana ludzka społeczność w idealnym świecie. Jedna z wersji owej utopijnej wizji Platona zawarta jest w najsłynniejszym dialogu zatytułowanym Państwo.5) Dzieło to, którego grecki tytuł Politeia należałoby raczej tłumaczyć jako System sprawowania rządów, dotyczy przede wszystkim natury sprawiedliwości oraz wskazuje powody, dla których ludzie powinni postępować raczej sprawiedliwie niż niesprawiedliwie. Sprawiedliwość bowiem - argumentuje Platon - jest pożyteczna; to właśnie dzięki niej pierwiastek nieracjonalny podporządkowany jest w duszy pierwiastkowi racjonalnemu. Platon przedstawia wizję idealnej polis. Jej obraz jest dla niego modelem służącym do wyjaśnienia właściwych zależności wewnątrz duszy. Wizja idealnej struktury ludzkiej społeczności stanowi dlań analogię pozwalającą zrozumieć, co jednostka powinna czynić, aby mieć sprawiedliwą i moralną duszę. Podobnie jak sprawiedliwa dusza, sprawiedliwa społeczność powinna utrzymywać swoje elementy składowe we właściwej hierarchii. W Państwie Platon podzielił obywateli na trzy klasy według ich uzdolnień, czyli możliwości przyswojenia prawdy o formach. Najwyższa klasa to rządzący - "strażnicy" - wykształceni w matematyce, astronomii i metafizyce. Następni to "pomocnicy" strażników - wojownicy, których rola polega na bronieniu państwa. Najniższa klasa to rzemieślnicy i wytwórcy, którzy dostarczają żywności i rozmaitych przedmiotów potrzebnych całej społeczności. Każda klasa wnosiła swój wkład w rozwój państwa, wypełniając właściwe sobie funkcje. Kobiety na równi z mężczyznami mogły być "strażnikami", ponieważ posiadały te same cnoty i te same zdolności, wyjąwszy siłę fizyczną. Pogląd, że w kobiecie cnota jest taka sama, jak w mężczyźnie Platon przejął zapewne wprost od Sokratesa. Włączenie kobiet do klasy rządzącej platońskim utopijnym państwem było w tamtych czasach czymś zupełnie niezwykłym. Nikt nigdy wcześniej nie zaproponował, by podział pracy w społeczeństwie dokonywany był niezależnie od płci. Co więcej, aby nic nie odrywało "strażników" od ich obowiązków, mieli oni być pozbawieni prawa posiadania prywatnej własności i rodziny. "Strażnicy", tak mężczyźni jak i kobiety, mieli mieszkać we wspólnych domach, posiłki spożywać we wspólnych jadalniach i oddawać się ćwiczeniom fizycznym w tych samych gimnazjonach. Dzieci "strażników" miały dorastać w grupach, pod opieką fachowych opiekunek. Kobiety z kasty "strażników" zostały w ten sposób uwolnione od obowiązku sprawowania opieki nad dziećmi, dzięki czemu mogły sprawować władzę razem z mężczyznami. Tworząc swój idealny model, Platon nie wziął jednak pod uwagę, że w rzeczywistości kobiety mają w życiu więcej trosk niż mężczyźni, ponieważ muszą znosić trudy ciąży i wydawać na świat dzieci. Platon najwyraźniej nie wierzył, że z tego powodu kobiety są niezdolne do sprawowania władzy. "Strażnicy", którzy osiągnęli najwyższy stopień wiedzy, zyskiwali kwalifikacje do rządzenia państwem jako władcy-filozofowie. Każdy, kto w przyszłości miał się stać "strażnikiem", musiał już od dzieciństwa przez wiele lat kształcić się w matematyce, astronomii i metafizyce, aby zdobyć wiedzę, której posiadanie przez osoby rządzące było niezbędne dla wspólnego dobra. To, co Platon napisał o systemie edukacji "strażników", czyni go w istocie pierwszym myślicielem, który twierdził, że edukacja powinna być przede wszystkim kształceniem umysłu i charakteru, a nie tylko zdobywaniem informacji i nabywaniem praktycznych umiejętności. Platońskie państwo musiało być jednak w sposób nieunikniony rządzone autorytarnie, ponieważ tylko klasa rządząca miała posiadać wiedzę odpowiednią do kierowania polityką i podejmować decyzje, kto z kim ma się łączyć w pary, aby na świat przyszły jak najlepsze dzieci. Surowe prawa rządzące życiem obywateli w idealnym, sprawiedliwym państwie wynikały z żywionego przez Platona przekonania, że tym, co naprawdę korzystne dla człowieka rozumnego, jest jego dobro moralne. Platon twierdził też, że etyka i polityka to dziedziny, w których za pomocą rozumu można poszukiwać prawdy obiektywnej. Pomimo swojego skrajnie krytycznego stosunku do istniejących w świecie greckim systemów sprawowania władzy takich, jak ateńska demokracja, oraz pomimo pogardy dla retoryki i sposobu jej funkcjonowania w demokratycznych Atenach Platon dobrze rozumiał, że proponowane przez niego zmiany są w praktyce trudne do wprowadzenia. Późny dialog Prawa pokazuje, jak Platon zmaga się z kwestią udoskonalania świata w sposób dalece mniej radykalny, niż miało to miejsce w utopii Państwa. Filozof miał nadzieję, że zamiast pospolitych polityków - nieważne, czy demokratów, czy oligarchów - władzę obejmą ludzie znający prawdę i potrafiący działać na rzecz wspólnego dobra. Był przeświadczony, że sprawowanie władzy przez takich ludzi przyniesie korzyść wszystkim obywatelom. Dlatego też głęboko wierzył, że zgłębianie filozofii ma wielki wpływ na ludzkie życie. 1) Polityk 303 a. 2) Gorgiasz 515 e. Przeł. Paweł Siwek. 3) Obrona Sokratesa 32. 4) Menon 86 b. Przeł. Paweł Siwek. 5) w polskiej tradycji zwanym także Rzeczpospolita (przyp. tłum.). [góra strony] | Na bieżąco | | | Matematyka i przyroda | | | | | | Humanistyka | | | | | | Czytaj | | | | Przydatne | | | © Prószyński i S-ka SA 2000-2002. All rights reserved. Wszystkie prawa zastrzeżone. |